Ада-иенин ачы-буянын канчаар харыылаар дугайында Бурган башкының чырыткылыг сургаалы

Ада-иенин ачы-буянын канчаар харыылаар дугайында Бурган башкының чырыткылыг сургаалы
Бо чурукту Бурган башкы 41 хар үезинде турда, ооң дуңмазы Тулуна деп эргим кижи хол-биле чураан болгаш номнуң үжүү өңнүг. Бо ном ам англи хаан ордузунуң музейинде күрүнениң эртинези болуп кадагалаттынып турар.
Бурган башкы 250 кижилиг, 3 түме (бир түме –он муң), 8 муң бурганнар-биле кады бодунуң олурар ордузундан чаларап үнгеш, Да Би Чиу дээр дөңге моорлап четкен турган. Бурган башкы бир хүн дуңмаларын эдертип алгаш, мурнуу чүкче аян-чорук кылыр чорааш, орук кыдыында оваа-довурак чанында чыткан кижиниң куу сөөктериниң чанынга баргаш, шимчевейн туруп, бурунгуларын эргим хүндүлеп, бажын черге дээскеш, дөрт даяктап мөгейип чыдыпкаш, ол куу сөөктерге чалбарып, ёзулал кылып тейлээн. Ооң ужурун дуңмалары айтырарга, Бурган башкы ада-иениң ачы-буянын канчаар харыылаарының дугайында сургаалын айыткаан: “Аа берге-ле,кижиниң куу сөөктери болза,эрте-буруңгуларывыстың сөөктери болгай. Ада-ие бурунгуларынга тейлевес кижи таанда чок боор”
“Ада-иениң ачы-буянын канчаар харыылаар дугайында Бурган башкының чырыткылыг сургаалы” дээр бо судурну парлап үндүрер бодал канчап тыптып келгенил?
Г.Пурэвбат лама Индияга өөренип тургаш, Бурган башкының сургаалы болур “Ада-иениң ачы-буянын канчаар харыылаары берге” деп ном кыдат дылда парлаттынып үнгенин тып эккелген болгаш төвүт (тибет) дылда очулгазын мынчага дээр тыпаан болгаш, ук номну моол дылче очулдуруп, арат-түменге тарадыр болза,улуг буян болур деп сүмелээн чүве.
Мен ол номну кыдат дыл билир кижилер-биле ужуражып,моол дылче очулдуруп бээрин дилээримге, очулдурары берге дээштиң,чөпшээрешпээннер. Ынчап кээрге,манчы кыдат,япон дыл билир Ж.Өлзий ирейге ужуражып, чай-шөлээни чок турда-ла ,хөй удаа дилеп, ужурун чугаалап тургаш,очулдурткан чүве. Ж.Өлзий-гуай дүргенин харааш,уйгур бижикке очулдуруп бижээнин кирилл үжүкке бодум дүжүрүп бижээн мен.
Бо ном Кыдаттың эрги үжүү-биле парлаттынган болгаш Бурган судурунуң ат-терминнери хөй кирген болгаш,ону билдингир кылдыр таарыштыр очулдурары белен эвес болганын демдеглеп каайн.
Ук номун очулдуруп, парлалга белеткээрде,элдеп-ээзин каас-коя сөстер ажыглавайн,кайы бодунары-биле бөдүүн дылга таарыштырып, сөс бүгүдезин утказын хажытпайн илередин чугулап көрген, Бурган номунуң дылын эки билир И.Дэмбэрел-гуайга номчудуп, чамдык эдилгелерни киирген дээрзин, хүндүлүг номчукчу силерге айыткаайн.
Аравыста ада-иезиниң ачы-буянын уттуп,арага-дарыже хандыыр,оор,дээрбечи херек үүлгедиринден эрткеш,ада-ие,кадай-хөгээдин (уруг-дарыын) өлүрер-чидирер деп кыжаныр,эт-септи хунаап ап, эттээр-согар чоруктар чер болганда көвүдеп турар-дыр.
Ачылыг ада-ие оглу ,кызын арагачы,таакпыжы,ооржу,дээрбечи,өске улус мөлчүүр,хээли алыр,албан-дужаалзырак,хоптак-чазый,мегечи,каржы-хажагай кылдыр төрүп кагбаан-на болгай.
Амгы үеде дорайтап,түреп чоруур кижилерни авырап өршээр кол күш – ада-иениң ачы-буянын хүн бүрү харыылап, кулаш дурттуг сынын чонунуң ёзу-биле амыр,дески ап чоруурунда. Ада-иениң ачы-буянын канчаар харыылаар дугайында Бурган башкының чырыткылыг арыг сургаалы кижи бүгүдениң угаан-сагыжынга,эът-ханынга сиңер болзун.

Ш.АГВААНДОНДОВ, чурагай шинчээчизи.

Ада-иениң ачы-буянын канчаар харыылаар дугайында Бурган башкының чырыткылыг сургаалы
1)Ада-иениң ачы-буян хайырлалы дээрге далай дег терең.
2)Кижи болуп төрүттүнгеш,ада-иениң ачы-буянын уттуп черле болбас.
3)Ажы-төл божуп, оларны өстүрери ээлчег-биле эргип келир ёзу-чурум дээри шын.
4)Эрте бурунгунуң салгалы амгы шагда-даа уламчылаар хевээр арткан.
5)Кижи кылдыр өстүрер төлээде, оглу-кызын хүндүткеп көөр чорук чугула чүүл болур.
6)Хүндүткел билбес кижи дээриниң кеземчезинден кажанда-даа чайлап шыдавас.
7)Өг-бүлениң эртем-билии улуг болза,ажы-төлү хүндүлээчел болур.
8)Араатан аң-куш-даа болза,ажы-төлүн азырап эмзирер,чемгерер ачы-буянын билир.
9)Ада биле оглу алызындан эът-сөөгү тудуш төрел болур.
10)Керни кунчуун хүндүлевес болза, кымны хүндүлээр боор?
11)Ажы-төлдү азырап өстүрери албадал эвес,хуу-салымның илергейи болур.
12)Кижи дээрже Улу болурун күзээри – болдунмас чүүл.
Бо он ийи одуруглар шупту ханы уткалыг сургаалдар-дыр.Ада-иениң ачы-буянын харыылары дег кадыг-берге чүве делегейде кайда-даа чок. Харын кара чаңгыс Бурган Ботхисаттва арыг-ыяшты,шимээн-дааш чок болгаш ча хевирлиг тускай хүрээлеңиниң оранындан моорлап, Да Би Чиу дээр дөңге ийи муң беш чүс кижилиг,үш түме сес муң улуг ботхисаттвалар-биле кады чаларап барган.
Бир хүн Бурган башкы дуңмаларын эдертип алгаш,Мурнуу чүкче чорупкан-дыр. Бурган башкы орук кыдыында чыткан куурары берген кижи сөөгүн хенертен көрүпкеш,шимчеш-даа дивейн турупкаш, эрте-бурунгуларын эргимнеп, дөрт-даяа,бажы-биле черге чедир мөгейип,черни куспактап чыткаш,куурара берген кижи сөөгүнге хүндүткел ёзулалын кылып тейлээн.
Эрте-бурунгуларның эргимнеп хүндүткээн бо удааның чоруун хөй дуңмаларынга тайылбырлап чугаалаарга,олары кайы бурунгузун хүндүткээн чүвел деп айтырарга , Бурган Ботхисаттва энерелдии-биле мынчаар харыылаан:
-Аа берге. Силерниң айтырыгларыңар дыка эки-дир. Силерлер шуптуңар мээң күүседикчилерим болгай силер. Чогум силерлер чамдык ажыл-херекти эки билбе-тир силер. Бо бир мөөң довуракта куу сөөктер-дир. Бистиң эрте-буруңгуларывыс болуру магат. Кайы-даа черниң кижизи янзы-бүрү эрте-бурунгулардан ада-иезинге таан-даа канчап тейлевес деп? Чогум-на мооң ужурунда мен бо ногаан Ие-чуртумга кончуг кичээнгелйлиг чалбарып, аңаа тейледим.
Аа берге,ам силер бо мөөң довурак кырында сөөктерни ийи кезекке үлеңер.
Бир эвес эр кижиниң сөөгү болза, ооң даштыкы талазының өңү ак болгаш, шеннеп көдүрүп көөр болза, аар болур. Аныяк кыс кижиниң сөөгү болза,ооң дашктыкы өңү кара болгаш,шеннеп көдүрүп көөр болза чиик болур.
Эр-даа кыс-даа кижи өртемчейге амыдырап чорда, кеткен хеви шуптузу дөмей эвес болур болгай. Чаңгыс удаа көре-сала, эр кижи дээрзи дораан таныттынар.
Кыс кижи өртемчейге чуртап чорааш,чаагай чыттыг,үстүг чаашкыннар,пудра чагдынар. Мага-бодун артыш болгаш мыйгак-хараганның хандызы-биле шаптап,ооң чаагай чыдынга таалап, өөрээнинден арын-шырайы чырыткыланып, хүлүмзүрүү чайнаарэ. Кижини көре-сала, бо кыс кижи-дир дээрзин тодазы-биле таныптар.
Кыс кижи эр кижиден эът-хан,сөөгү-биле ылгалдыг болгаш кижиниң назыны төнген (мөчээн) соонда, шупту бир дөмей куу сөөк апарып, кандыг-даа ылгал чок ышкаш болурул. Ынчалза-даа ылгалдыг болур чүве-дир ийин...
Бурган Ботхиссатва мооң кадыг-бергезин чугаалавышааан, ылгай тайылбырлап, эр кижи өртемчейде чурттап турган хуусаазында үргүлчү-ле Бурганга чүдүп,дуган-хүрээге үнүп-кирип, шажын номунуң тайылбыр,сургаал,ачы-дузазын дыңнап,улуг сүзүглел-биле тейлеп, хуурактың үш эртинезинге чалбарбышаан,бурган-судурну номчудуп, бо чижектиг эки,чаагай, ажык орук исти тып чораан болза, өлгенининиң соонда сөөгү арыг,силиг,мрамор даш ышкаш дег болур.Харын мага-бодунуң деңзизи дыка аартай бээр.
Кыс кижи өртемчейге амыдырап чурттап чораан үезинде ынакшылдың чаагай сеткилинге алзып,олче шымнып, ном дыңнаары,бурганга тейлээри кызыгаарлыг болгаш ажы-төл божааш, оларын эргим,хайыралыг эмии-биле эмзирбишаан, ак сүдү-биле азыраар.Ол эмзирген сүдү болза, чаш төлүнүң ханы болуп хуулар.Ава кижиниң бир уругну азырап эмзирген сүдү сес дэн хемчээлдиг (бир “дэн” – 59,7 килограммга дең) Ынчангаш ие кижиниң мага-боду ол хире деңзи чидирип, арып,чилиг сөөгү безин хорап эвээжээр, ол хамаан чок өлген соонда, ооң сөөгүнүң даштыкы талазының өңү кара болгаш деңзи хемчээли элбергей, самбай (кадактың адаккы сорту) дег чиигей бээр.
Уруг божууру, иштики сагыш-сеткилди,чүректи,бижек-биле кескен чүве дег, човулаңга таварыштырар, ийи карак чажы кылаңайнып дамдылай бээри ышкаш берге.
Эргим өгбелерниң,энерелдиг аваның буянныг эртеминиң ачы-дузазын канчаар билип, канчап харыылаарыл? Силерлер таптыг олургаш,мээң чугаамны дыңнаңар.Ава кижи сааттангаш, он ийи айны төндүр кызыгаар чок улуг човулаң-түреңгини эдилеп,човаар боор чүве.
Бирги айда: Үре боттанып,иениң уруг савазынга сиген бажында шалың ожуу дег,чыпшынчак,хоюг апаар. Уругнуң хуу-салымының эгези ол болур.
Ийиги айда: Чамдык кезээ ажый берге үс дег мөөңнежип тутчур.
Үшкү айда: Иштинде элдеп тудуштуруглар борбактажып эгелээр.
Дөрткү айда: Ие кижиниң савазынга хензигие кижи дүрзүзү хевирленир.
Бешки айда: Иезиниң иштинде бичии уругнуң бажы,холу,буттары дээн ышкаш чугула органнары хевирлени бээр.
Алдыгы айда: Ие иштинде уругнуң алды янзы арыг тыныштың үттери ажыттынар: кулак,карак,думчук,аас,дыл,сеткил,медерел (нерв) органнары.
Чедиги айда: Ие иштинде уруг өзүп,үш чүс алдан сөөктериниң чүстери, сес түме дөрт муң дүктер үнер үттери тыптыр.
Сески айда: Ие иштинде уругнуң бажы,мээзи деңге сайзыраар. Ийи карак,ийи кулак,думчуктуң ийи үттери ,аксы,соңгу үдү,сидик оруу ажыттынар.
Тоску айда: Ие иштинде уруг ийи холу, ийи буду-биле кайы хамаан чок карбаңнап,текпиленип,авазының өзү үзүлгү дег кылдыр түредир човадыр. Ол ышкаш даг дег шимчеп,удуур,ижер-чиир талазы-биле авазынга берге байдалдарны тургузар.
Онгу айда: Ие иштинде уругнуң органнары тус бүрүде чаңгыстап чечтип, төрүттүнеринге белен болу бээр болгаш он ай чедер билек,авазының эъди аарып, уруг савазындан дамырак дег хан суг-биле холужуп төктүр.
Ынчалза-даа аар байдалга төрүттүнүп, човап-түрээр чорук эвээш эвес таварышкылаар. Бергедеп божаанд, уруу авазының иштин холу-буду-биле карбаңнап,текпиленир,дырбаар.Уруг савазының эъдин бижек-биле муң катап кезип,түмен ок-биле аткан дег сагындырар, ава кижи аарыырынга шыдашпайн, хөлчок човууртап, бергедеп турза-даа, диштерин ызырныпкаш, ажып эртери дээрге,өлгеш дирлип келгени дег дөмей болгулаар. Ылаңгыя шак ынчаар авазын катап-катап човадып төрүттүнген ажы-төл авазының ачы-буянын бичии-даа када уттуп болбас. Кижи черлик араатаннардан,чалгынныг амытаннардан дыка сайзыраңгай дээрзин үргүлчү сактып чоруур ужурлуг.
Ам бир базым өрү депшип,хандыр шинчилеп көөрге,энерелдиг аваның ачы-буянын канчаар-даа аажок улуг,ханы,буянныг өршээл-хайыразын айыткаал:
Бир дугаарында: ие кижиниң ажы-төлүн катап-катап эргип көөрүп,камгалап өстүрери энерелдиг улуг хайырлал.
Ийи дугаарында: ие кижи түреп,човап чорааш төрээн төлүн кезээде чаптап,эргеледип олурары – энерелдиг улуг хайырлал.
Үш дугаарында:ие кижи түреп, човап чорааш, төлүн божаан соонда, ону өстүрүп доруктурар аар үүледен кажанда-даа чалданмайн,камнап чорууру – энерелдиг улуг хайырлал.
Дөрт дугаарында: ажы-төлүнге эң-не чаагай чыттыг,амданныг чем берип,азырап доруктурары – энерелдиг улуг хайыралал.
Беш дугаарында: ие кижи төрээн төлүн амыр-тайбың удудар дээш,ыыт-шимээн үндүрбейн,дыңзыг кылаштавайн,соокта доңуп,өл-шыкка өдерин болдурбайн келген буяны – энерелдиг улуг хайырлал.
Алды дугаарында: ие кижи уруун кезээде арыг-силиг,чараш тургузар дээш, чамын арыглап,хирин чуп,изигде изиргенип,соокта доңуп түрээри – энерелдиг улуг хайырлал.
Чеди дугаарында: алыс ырак черде чоруур ажы-төлүн ие кижи сактып,чанынга турган ышкаш бодап, ынакшылдың карак чажын дамдылатпышаан,ыглап-ыглап орары – энерелдиг улуг хайырлал.
Сес дугаарында: ие кижи төрүп алган төлүн карактап,човулаңга таваржырга,кызыгаар чок кээргевишаан,сагышсырап,човап,ыглап-сыктап олурары – энерелдиг улуг хайырлал.
Тос дугаарында: энерелдиг ие төрүп алган төлүн чаптап эргеледир чаагай сеткили кезээде бодарап турары – эенерелдиг улуг хайырлал.
Бураган Ботхиссатва ада-иениң хайыразын адыжын кожа туткаш, тейлевишаан айыткааны иениң макталы:
Бирги мактал: ҮРЕНИҢ БОТТАНЫРЫН КАМГАЛААР ӨРШЭЭЛ ХАЙЫРЛАЛ:
Кижи өртемчейге кижиниң мага-бодунга тып төрүүрү дыка берге. Хөй каттап дескиндир долганып тургаш,арай боорда кижиниң мага-бодун тып,ада-иеге чаяап, иениң ишитин дамчып,кижи болуп төрүттүнер. Беш ай эртерге, ие иштинге беш бүдүнү (беш органы: чүрек,өкпе,баар,бүүрек,чавана) тыптып четчир. Алды ай болурга алды кайгамчыы: караа,кулаа,думчуу,аксы-дылы,мерген угаанының эжии ажыттынар.
Ие иштинде уругнуң деңзизи хүн бүрүде немежип,авазының мага-боду даг дег аартап,ие иштинде уруг доораланып шимчээрге,хөөкүй иениң эът-боду чер шимчеп,шуурган айыылы-биле болган чүве дег сагындырар,хырнын иштинде уруун бодап,шылагзынып,бодунуң шаг-шинээ төнүп каастаныр безин шаа чок апаар.
Ийиги мактал: БОЖУУРУНУҢ ЧОВУЛАҢЫН МАНААРЫ ХАНЫ ХАЙЫРЛАЛ:
Он ай иштинде ие кижи саттыг чорааш,айы,хүнү үнүп кээрге, уругну божуурунуң мурнунда,мага-боду аар аарыгга таварышкан чүве дег болуп,дөрт даяктары күш-шыдал чокталыр, бажы дескинер.караа шокараңнаар,сеткил-сагыжы хөлзээр.Божууру берге сагындырза-даа,чаш төлүн кадык-менди божуп аарындан өске үнелиг эртине чок деп бодап,чаштың амы-тынын аза-шулбустан камгалап доруктурарын-на күзээр боор чүве.
Үшкү мактал: УРУУН БОЖААН СООНДА,ДЫШТАНЫРЫН УТТУПТАР ӨРШЭЭЛИ-ХАЙЫРЛАЛ:
Ие кижи төлүн божаанда хемчээл чок улуг шаг-шинээзин чидирип,беш бүдүнү хоорлуп турган ышкаш түреп човаар,кезек када элең-тендиң бооп,угаан ышкынар,бодунуң төлү дээш,хөй өзээн чүве дег улуг дамырак дег ханын база чидирер.Мынчаар уруун божууруну човулаңындан дириг үнген ие кижи сегип,угаан кирип келгеш,чүнүң-даа мурнунда уруун чаптап,амыр-менди божаанынга сеткил өөрүп,чаш төлүн баарынга чыпшыр куспактап,чап-чаа божуурда аарып турган човулаңын уттупкаш хүлүмзүрүүр. Кезек үе эртерге,ие кижиниң маг-боду каттап аарып эгелээр.
Дөрткү мактал: АДА-ИЕ ЧОВУЛАҢЫН УТТУП,ААС-КЕЖИИН ЧУГААЛАЖЫР БУЯННЫГ ХАЙЫРЛАЛ:
Ада-ие кижи чаш төлүн далай ышкаш ханы ынакшыл-биле деткип, дүн-хүн ылгал чокка хаваан дүүп,хорадап,шугулдавайн, үргүлчү чаптап,эргеледип көөрү шынында кандыг-даа деңнел чок улуг буян болур.Чүгле чаш төлү чылыг-чымчакка турар болза,боду аштап суксап,доңуп-даа турза,сеткили амырап,ооң өөрүшкү-чыргалын бодунуң байыр-маңнайы кылдыр бодап, арын-шырайында өөрүшкүзү долуп,сеткили амырап турар.
Бешки мактал: АЖЫ-ТӨЛҮН ӨЛ-ШЫККА ӨТТҮРБЕЙН,АЖААР ӨРШЭЭЙ ХАЙЫРЛАЛ
Ие кижи хензигие чүүлдү-даа чаптап,камнаар боор чүве.Чаш төлүн дүне кавайынга эвес,орнунга ичелэээш орун-дөжээн-даа өттүрүптер.Бо таварылгада авазы боду өл черинге чыдып алгаш,кургаг черинге уруун чыттырып,кургаглаар болгаш өл черинге удуурун бергезинмес-даа.
Харын чаш төлү эки удуп турар болза,боду доңуп-дожаан-даа бол, ооң сеткили бичии-даа човавас.Ие кижиниң ийи эмии чаш кижиниң эң-не ээлдек ордузу болгаш чылыгны берип,тодуг-догаа,кадык-шыырак доруктурар боор чүве.Ие кижиниң ийи холу ажы-төлүн хүннүң шонуундан,хат-салгындан камгалаар.Ада-ие болуксаарлар уругнуң ижер-чиир,удуп дыштаныр байдалын үргүлчү хайгаарап,шинчилеп турар.Харын уруг эки өзүп доругуп,мага-бодун дүрген сайзырап турар болза, ие кижиниң сеткили сергек болур,өске кандыг-даа чүүлдү негевес.
Чедиги мактал: ЧАШ УРУГНУ ЧУП АРЫГЛААР ӨРШЭЭЛ ХАЙЫРЛАЛ
Ие кижи чогум-на алдын бүрүлүг будук ышкаш мага-боттуг болгаш лянхуа (лотос)чечек дег чаагай шырайлыг,мерген угааны делгем сайзыраңгай,кирбии ине бүрүлүг ыяштың чаа ногаан бүрүзү дег,чаактары өкпең-кызыл өңнүг,чалыы назынның чаагай түрү кыптыккан турар болза-даа, кезээде-ле уруу дээш сеткил-сагыжы човап,чечектелген чараш шырайындан янзы-бүрү сыгыглар тыптып,актан аккыр холу уругнуң хир-чамын чугза-чугза, кежи кемдеп хевири өскерлип-даа болур. Хүндүткелдиг иениң сеткили ажы-төлү дээш эртине дег эргим чалыы назынын эртирип,ооң уламындан арын-шырайнда түрегделдиң изи-даа артып каар-ла.
Сески мактал: УРУГ-ДАРЫЫ ЫРАКТА ЧОРДА,САГЫШ-СЕТКИЛ ЧОВААР ХАНЫ УЛУГ ХАЙЫРЛАЛ:
Ынак кижизи өртемчейден аңгыланы бээрге,чоок кижизиниң сеткил-сагыжы човап,баар,чүрээ,кемдей берген чүве дег човаар.Ол ышкаш оглу,кызы хары черге ыракта чоруурга,энерелдиг авазының сеткили дыка-ла човаар. Ук төлү оран-чуртундан үнүп,тайга-сынны ажып,суглуг хемни сүзүп чорда,ада-иези төлүн Бурганга даандырып,чалбарып,кадык-менди чоруп,чаңгыс хүн-даа болза,дарый ээп келирин күзеп,чалбарып тейлеп орар.
Ынчалза-даа чамдык уруглар (оолдар) чыл-чылы-биле сураа чок чиде бээрге,ада-иези дүн-хүн чок караан шиммейн, бараан харап,карааның чажын төгер.Арга-арыг иштинде,кижи кандыг-бир аң төлүн чидирипкени дег,човап,баар-чүрээн кемдедир сактып,кижиниң сеткил-хөңнүн уярадыр-даа болгай.
Тоску мактал: АДА-ИЕ ОГЛУ,КЫЗЫН СЕТКИЛИНДЕН КЭЭРГЭЭР ХАНЫ УЛУГ ХАЙЫРЛАЛ:
Ие кижиниң кээргээр сеткили,ынакшылы ханы болур. Уруг-дарыы кандыг-бир човулаңга таваржырга,энерелдиг авазы дүн-хүн чокка Бурган – дээринге чалбарып,даандырып,уруг-дарыының човулаңы оларны оюп,меңээ таварышсын деп тейлээр.
Мону бодап кээрге, ие кижиниң ынакшылы кайы хире улуг дээрзин билдингир. Уруг-дарыг өгден үнүп,ыракта чоруурга, ие кижиниң ынак сеткили ооң-биле кады чоруп,уруг-дарыы доңуп-дожап,аштаар-суксаар човулаңга таваржы бээрийне деп коргуп олурар.Бир эвес уруг-дарыы кандыг-бир,биче-даа бол,човулаңга таварышкан деп дыңнаар болза, авазы аъш-чем –даа амзавастап,үргүлчү-ле сеткилиниң човулаңын эдилеп,тайбың олуруп шыдавас болу бээр.
Онгу мактал: АДА-ИЕЗИНИҢ АЖЫ-ТӨЛҮНГЕ ЫНАКШЫЛЫНЫҢ ХАНЫ УЛУГ ХАЙЫРЛАЛЫ:
Ада-ие кижиниң сагыш-сеткили болза, Айның,Хүннүң херели дег, чер –делегейни кезээде чырыдып турар. Ада-ие ажы-төлүн сеткилинде кезээде хайыралап, олары кайда-даа чораан болза,үргүлчү кады чоруп турар.
Черле ынчангаш,чүс харлыг-даа ада-иези сезен харлыг уруг-дарыын чаш уруг кылдыр бодап,сактып чоруурлар.Ада-иениң өршээл хайыралының ачы-хавыязын шыны-биле чугаалааш безин төтпес ынакшылдың эң дээдизи болур дээрзин утпаңар.
Бурган Ботхиссатваларның айыткааны болза,кара баштыг хөй амытаннарның чамдыызы төрүттүнген аажы-чаңы оожум,топтуг-даа болза, чамдык кижилерниң сеткил-сагыжы мелегей,тенек.каржы-дошкун болгулаар.Соң-даарта олар ада-иезиниң өршээл хайыразын,ачы-буянын үнелевес болгаш ада-иезинге канчаар хандыкшып чоруурун орта билбе,тенек, багай кижилер болур.
Ада-иениң уруг-дарыын азырап өстүрген арыг-чымчак,ачылыг сеткилин уттуптары,ачы-буянны үнелеп билбези,кижиниң багай корум-чуруму,ачы-дуза чогу шын сеткилди кемдедир дээрзин шуптуңар билир силер.
Ие кижи сааттыг чораан үезинде,хырынынга аар чүък кадагалап чораан чүве дег,арай деп олуруп-турар апаар,аар аарыгга базындырган чүве дег,чем холуп тургаш, удуп-чыдып-даа шыдавас хинчекти көрүп тургаш,төлүн божуур.Ынчаар божаан төлүн өстүрер дээш,кайы хире берге сеткил хинчээн эдилээн дээр,төлүн бодундан ыратпайн,баарынга чыпшыр куспактап,холу аарып, буду шылап турза-даа,ону човулаң деп бодавайн,чаш төлүн көрген санында, сеткили ханып таалаар.
Ол ышкаш чаш төлүнүң хир-чамын арыглап, дүне орнунга ичелептерге, ие кижи боду өл черге чыдып,мага-бодунуң чылыны-биле уруун кургадып,ону кургаг черге удудар.Ол дээш черле бергезинер сеткил аңаа турбас. Чаш төлү эмиин ээп турары бир ёзуда иезиниң хан-савын соруп турар болганда,авазы арып-доруптар.
Чаа төрүттүнгеш чаш уруг доругуп,кижи болуп өзер. Ада-ие чежемейниң күш үндүрүп,дерин төп тура, ажыл-үүле кылыптар,өглү-баштыг болгуже, уруун бүгү тала-биле кижизидип,үргүлчү сагыш човап чоруур.
Уруг аарый бээр болза,ада-иениң сеткили дыка човаар,ол дээш боду аарыыр боор чүве. Уругнуң кадыкшылы эки болза,иениң сеткили оожургап,чоорту бодунуң түреп – шылааны арлып, кадыкшыл экижиир.
Ада-ие болуксаарлар чеже-даа човулаң-түрегдел көрзе,төлү эки кижи болзун деп күзээр болгай.Чамдык уруглар улгадып өзер тудум,акызын,угбазын хүндүлеп билир туржук,ада-иезин азырашпас,камгалавас,оларның сургаалын херекке албайн,удур сөс-домак октап,кыржып,өөнде улуг назылыг кижилерни кырган,чөнүк деп дорамчылап,ха-дуңма,төрел-дөргүл деп тоовас,кижизиг ёзу-чурумун оскунуп,улуг нүгүл кылып чоруур.
Чежемейниң сургуулаг эрте кирип ном номчуза-даа,улуг назылыг кижиниң ада-иезиниң сургаалын көңгүс тоовастай бээр.Оон ыңай бо багай талалары киткеп,кижизиг шынары өскерлип, каржы-дошкун чаңнап,өштүг,дайынзырак сеткил сеткип,эчизинде барып,ада-иезиниң,төрел-дөргүлүнүң хүрээлеңинден аңгыланып, шын-мегени ылгавас,бодунуң мага-бодун үрегдээр тенекпейниң оруунче кирер.
Бо дудагдалды улам ханылап, бак кижи-биле каттыжып,ада-ие,өг-оран,чер-чурттундан чарлып,элдеп-эзин херек үүлгедип,ынчап-ла назыны кырыыр.Бир чамдыктары хары черге баргаш,кадайланып,ада-иезиниң ачы-буянын уттуп,өлгүже дээр төрээн чуртунче,төк дүшкен черинче,баштай чунган суунче эглип келбес, канчаар өзүп,кижи болганын безин биликсевестер.
Чамдык кижилер ажыл-агый кылбас, хары чер кезип, багай кижилер-биле эдержип,кемниг херек үүлгедип,кара-бажыңга кирип,аар ялага таваржып,хинчектенип өлүрлер.Чамдыктары аар аарыгга,чааскаанзыралга таваржып,кудумчу,базаарга тенип чорааш, хүнге,хатка, оңуп ядарааш,сүлде,хей-аъды чайлап, ада-иезиниң ачы-буянын харыылаар сеткил-чүрек чок болуп,амы-тынынга чедерлер.
Ада-иези ыракче чоруй баарган ажы-төлүн дүн,хүн чок сактып саймаарап, кажан келирин манап,чай-чапсар чокка човап,сурап,дыңнаалап,караан өлертир кайгап,ажыг карак чажын төп чорааш,караа чүве көрбестеп,тыныжы бачыдап,аарыг-човулаңга таваржып,саймаарап чорааш,өртемчейден чайлы бээр.
Чамдык эки өөренип шыдаар уруглар бодунуң быжыг бодал чогу-биле багай кижилерге таваржып,ооң ажыг кара сагыжының салдарынга алзып,шын эвес оруче кирип, элдеп, багай херектер үүлгедип,дүн-хүн чок арагалап,эзирип,ха-дуңма,чоок төрелдеринге хора-когарал таварыштырып,канчаар-даа арга чок кижи болу бээр.
Ада-иезиниң ачы-буянын билбес кижи эртен өөнден үнгеш,орай дүне чанып келзе-даа,ада-иезиниң амыр-мендизин айтырбас,оларны камнавас,кээргээр сеткил чок болур,кырып харыксыраан ада-иези карактап,хайгаараар ажаар кижизи чок артып, бак төлүнүң хараазы-биле сеткили амыр-тайбың болбас, база өске кижилерден бак төлү дээш чемелел,дорамчылалды дыңнаар болгай.
База чамдык уруглар (оолдар) кырган ада-иезин тооп,олар-биле чугаалажыр хамаан чок,мөчүй бээрге,кажыдалын илергейлеп,хүндүткээр ёзулалды-даа күүседир хөңнү чок болгулаар. Мындыг ажы-төлдү ада-иези хүндүткел ёзу-чуруму билбес,ачы-дуза чок кижи чаяттынган деп сеткили хомудап,өрү чугаалаар дээрге дээр ырак,адаанче чугаалаар дээрге чер кадыг болуп,канчаар-даа арга чок болу бээр.
Ындыг болганда,ажы-төлү кырган ада-иезин азырап хайгаараар турары дээрге,кижи төрелгетенниң доктаатынган ёзу-чуруму боор чүве-дир ийин.Ынчалза-даа чамдык уруглар бо ёзу-чурумну хүндүлевес,олар дээш ава,ачазы өскелерниң мурнунга чемеледип,шооттуруп,сөгледиринден дыка-ла човаарлар.
Чамдык аныяктар кадай-хөгээдин азыраар дээш, ада-иезиниң уттуп,оларны көңгүс хайгааравастар.Кадайның сөзүнге кирип,ада-иезиниң сөзүн көңгүс биликсевестей бээр болгаш улуг назылыг кижилерни хүндүлевезин ада-иези эскерип кааш,сагыш сеткили човап,сөөгү сириңейнип олурарлар. База чамдык кыстар ашакка барган соонда,ада-иезиниң хүндүткеп,арга-сүмезин тоовас боорга,олар кадыг,чымчак бүгү-ле аргаларын ажыглап тургаш кижизидер деп оралдажырлар болгай.
Ол ышкаш эр эжи база ажынып-хорадааш,эттей бээри эвээш эвес болгулаар. Ынчалза-даа эттинип,шын орукче кирбейн,чоорту ырай берзе-даа,ада-иези база-ла ону дээш үргүлчү човап олурар.
Чамдык кыстар ада-иезиниң хүндүлевес болгаш ашаан эдерип алгаш,хары черге барып,бодунуң ада-ие,чер-чуртун уттуп,чагаа-даа биживейн,харылзаазын үзүп каарга,хөөкүй ада-иези үргүлчү сагыш човап,бараан харап,дааш-шимээн дыңнаалап,сеткили аарып орарлар.
Ада-иези уруу дээш үргүлчү сеткили човап, сактыр чорук болза, эът-ханынга сиңген өскерлииш чок чүүл болур.
Черле ада-иениң ынак сеткили,ачы-буяны хемчээл-кызыгаар чок болурун үжүк,карандаш-биле илередип бижиир болза, кажандаа-даа төнмес улуг уламчылыг төөгү болур. Ажы-төлү болуксаарлар улуг назылыгларыны,өгбелерни хүндүлевес болза,өөң нүгүлү дыка аар,яла-кеземчези келир соңгу назынында кажанда-даа буруулуг болуп артар,өршээл-кедерел чок болур.
Бурган Ботхиссатва айыткааны ада-иениң ханы өршээл хайыралды санап четпес,ону дыңнаан кижи тус бүрүзүнде улуу-биле буруузунуп,човап,чамдык кижилер дискектенип олурупкаш,ак-көк дээринге тейлээр,хөрээн шашкылап,бодун буруудадып,хомудап човаанындан бүгү мага-бодунда дүктер дөстериниң үттеринден хан сыстып агар ийикпе,кезек када хөлзээнинден угаан осукунуп,өлүр чазар. Оон ынча дыка үр болбайн,угаан кирип,сергеп келгеш,дыңзыдыр ишкиртинип ыглап, кандыг кончуг улуг нүгүл кылган кижи боор мен деп миннип олурар. Ада-иези ажы-төлү дээш кайы хрие аар човулаң эдилеп турганын сактырга,санап четпес-даа болур.
Бо бүгүден бодаарга, бистер өршээр арга чок улуг буруулуг бис.Эрткен үевисти бодаарга,караңгы дүн дургузунда согур,дүлей,чадажып,суйбаттынып чораан дег болгай.Эзирик кижи доңгая дүжүп,довурак пактап,калчаа тенек чүве дег аксымнап,бодунуң үүлгеткен кемниг херээн черле билип чадап келген иргин. Ам Бурган башкының суртаалы-биле,уйгу-дүштен одунган чүве дег,бодунуң хөй буруузун угаап билип, төрел-дөргүл,эрткен-барган бурунгуларын хүндүткевейн келгенин сактырга,бүгү мага-бодундан дер төктүп,баар,чүрээ кемдеп,билбейн чоруп чораанывысты өршээп, бир удаа буруумну буруузунуп хүлээр арганы берип көрүңер деп дилээр.
Ада-иениң ачы-буянын харыылаар аргалар:
Бир чүүл: Кижи солагай талакы эктиниң кырынга адазын,оң талакы эктиниң кырынга авазын доора салып алгаш Сүмбер-Уула даанче чүткүп үнүп чоруурга,эктиниң кыры ыстап-шылап,ойлуп,хан сыстып агып,сөөгүнге чедир аарып-даа турза,мону човулаң деп чугаалавас.Ук хан агып баткаш,будуңну шуптузун хан-биле будуп-даа кагза,муң,түме удаа ону кылза,ада-иениң улуг,ханы ачы-буянын харыылап шыдавас.
Бир чүүл: Кижи элдеп чүве: аъш-чем,суксун ховар шагда төрүттүнгеш,ижер-чиир чүүлдү тып, ада-иезин азыраар төлээде,улуг назылыгларын хүндүткээн-даа болза, ада-иениң ачы-буянын харыылап шыдавас.
Бир чүүл: Ада-иези кадык-чаагай болзун дээш чалбарып,бодунуң ийи караан казып,Бурганга өргүзе-даа, бо чижектиг ажылды муң,түме удаа катаптап кылза-даа,ада-иезиниң,улуг,ханы ачы-буянын харыылап шыдавас.
Бир чүүл: Кижи бодунуң ада-иезиниң дугайында човап,чүрээн уштуп эккелзе-даа,аар аарып,човаза-даа,бо чижектиг ажылды муң,түме удаа катаптап кылза-даа ада-иениң улуг,ханы ачы-буянын харыылап шыдавас.
Бир чүүл: Кижи ада-иезиниң ачы-буянын харыылаар төлээде,изиг отче кире халып өрттениринден чалданмас болгаш сөөгүн сып, чилиин соктурарындан-даа дадагалзавайн, бо чижектиг ажылды муң,түме удаа катаптап кылза-даа ада-иениң улуг,ханы ачы-буянын харыылап шыдавас.
Бир чүүл: Бир чүүл кижи ада-иезиниң ачы-буянын харыылаар төлээде,изиг демир бөмбүктү аксынче ажырып,бүгү бодун өрттедип, бо чижектиг ажылды муң,түме удаа катаптап кылза-даа ада-иениң улуг,ханы ачы-буянын харыылап шыдавас.
Мынчап хөй кижи Бурган Ботхиссатваның ада-иезиниң ачы-хайыразын канчаар харыылаар арганы тыппаанынга,шынап-ла,ыядынчыг херек кылдыр көрүп,Бурган Ботхисставандан айтырган:
-Эргим, Дээди Башкы, бис ам бодувус ачы-дуза чок,нүгүлдүг кижилер бис деп билип алдывыс. Ынчалза-даа чогум канчалза ада-иениң ачызын харыылап болурул,билбес-тир бис.
Бурган башкы хөй кижилер боттарының буруузун билип,ыядып,буруузунуп турарын көргеш,дыка байырлап,хөйге хамыырыштыр мынчаар айыткаан:
Бир эвес силерлер ада-иениң өршээл-хайыразын харыылаар дээр болзуңарза,адаанда алды чүүл негелдени күүседир ужурлуг силер.
Бир дугаарында: Бо бөлүктүң номун бижи (Ада-иениң ачы-буянынының дугайында ном)
Ийи дугаарында: База бөлүктүң номун номчу.
Үш дугаарында: Бүгү-ле кылган нүгүл хилинчээңничайладырын дилеп буян кылып,маанай номчуп,тейле.
Дөрт дугаарында: Ламаның Үш Эртинезинге шын-на сеткилиңден кичээнгейлиг чүдүп чору.
Беш дугаарында: Черле ёзу-чурумну сагып,нүгүлдүг бүгү чүүлдери шегле.
Алды дугаарында: Буян кылып, мерген арганы калбаа-биле чорудуп,буянның дазылын (үндезинин) салып чору.
Бо алды чүүл негелдени эки күүседип шыдаар болза,дарый ада-иезин хүндүткээн ачылыг төлү бооп болур.Шыдавас болза,тамы оранынга катап төрүттүнер.
Ада-иезинге хүндүткел чок кижи болза,назынының төнгениниң (мөчээниниң) соонда,ыяап-ла тамы оранынга баар. Бо тамы оран болза,доора дургаар сес бээр (бир “бээр” – 2 км хемчээлдиг) болгай. Дөрт талазындан демир херим кажаалыг болгаш чоок кавызында долгандыр шупту демир четкилиг. Нүгүл-хилинчектиг амытаннар моон дезип үнүп шыдавас,чер девискээри шупту калбак демирден бүткен болгаш ооң иштинде от-биле чидиртир( хаараар),чер бүрүзүнде сайгылгаан дамчыып от-биле чес болгаш демир эргизип,кижиниң мага-бодунче шууткуп кудар боор чүве.База аксындан от чалбыышталдыр кустурар болгаш сес ыт,демир чылан нүгүл кылган кижилерни ызырып,човадып хилинчектеп турар. Тамы оранынга мынча хөй човулаң амзап,кезээ шагда амыр-тайбың олуруп шыдавас болгаш шак ынчаар чеже үрде хилинчектенип кээр. Чежемейниң бо тамы оранындан ажыг човулаң эдилээн-даа болза-даа,катап-катап өске-өске тамылар оранынга барып, бажынга изиг сава кедирип,маг-бодун демир терге-биле чуур бастырып човадыр.
Ол ышкаш бижек-чепсек-биле хырнының иштинде сиирлерин сывыра тыртып,шүүредип,эът-кежин тыртпарлап, бир хүн иштинде муң-даа төрүттүнүп,түме-даа өлүп кызыгаар чок улуг човулаңны амзап турар кижи болза-даа,дириг тургаш,ада-иезин, улуг назылыг кижилерни хүндүлеп көрбес,он кара,беш чапсар чок нүгүл ийикпе,буян билбес,ачы-дуза чок,нүгүлдүг кижилер ол боор-дур.
Бо үеде хөй-бүгүде-биле Бурган башкының айыткаалын дыңнап дооскаш,шупту сеткил човап,буруузунуп,ыядыксап,карак чажын төкпүшаан,Б урган башкыдан дилеп,канчалза ада-иениң ачы-буянын харыылап шыдаар ирги бис деп айтырарга.Бурган башкы мынчаар харыылаан:
Бир эвес ада-иениң ачы-буянын харыылаар дизе,эң эки арга болза,бо бижээн номну калбаа-биле тарадыр чорук чугула.Чаңгыс санныг номну кижээч чедирер болза,эргим Дээди Бурган башкының ачы-буянын четтирер.
Бир эвес он санныг номну тарадыр болза,дарый он эргим Дээди Бурган башкының ачы-буянын алыр.Бо номну чүс,муң,түме кезекти тарадыр болза,дарый он муң эргим Дээди Бурган башкының буянын алыр.Кандыг-бир номну хөй-түмеге калбаа-биле тарадып шыдаар болза, ынча хөй Бурган ооң мага-бодун кезээде камгалап чоруур.
Бир эвес Бурганның күжү-биле Дываажаң оранынга төрүттүнер болза,тамы оранының айыыл-човулаңындан чайлаар.
Бурган башкының чырыткылыг суртаалының номун номун дыңнааш,туттунуп шыдавайн,буруузунуп,човап,бүгү мага-боду сириңейнип,бажының дүгү шагбайты туруп,ниитизи-биле Ьурган башкының мурнунга сеткилиниң ханызындан буруузун миннип,тейлеп даңгыраглааны бистер,кижилер,бо шактан соңгаар каяа-даа чорза, кезээде-шагда муң берге,түмен шаптык,бижек,шивегей бажынга астынып, мага-бодувус чуурлуп,сөөгү кемдеп-даа чорза, Арьявал Бурганның сургаалын шыңгыы эдерип,сагып чоруур бис.
Бистиң бажывысты чыда,селеме-биле шашкылап,кезип-даа турза,бизеңниг дагның оттуг хүртүзү-биле,мага-бодувусту тавартыр ханныг хем аксып-даа турза, Бурган башкының сургаалын бичии-даа хажытас бис.Бис муң,түме,чүс муң окту уткуштур чүткүп, өлүр-дирлириниң кырында келзе-даа,Бурганның сургаалындан эртпес бис.Демир чеп-биле багладып,шарыдып сөөртүрүп түрезе-даа,Арьявал Бурганның сургаалындан дедирленмес деп даңгыраглаар бис.
Дараазында эргим Дээди чырыткылыг Бурган башкывыска тейлеп,бо номну чогум кандыг ном дээрил деп ылавылап айтырып,кезээ-шагда чурум эдерип,сагып чоруурун илергейлээйн.
Ада-иениң ачы-буянын харыылаарда,бо ном берге. Силерлер эки сагып,ёзу-чурумну эдерип чоруңар.
Бо үеде,хөй ха-дуңма болуп,Дээрниң сес аймаа (бөлүү) чергелиг бүгүдеге чалбарып,Бурган Ботхиссатваның айтып чөпшээрээн кээргээчел сеткилин суртаалдап,силер-биле бистер шуптувус буянныг сеткил-сорук-биле төрел бүгүдеге Бурган Ботхиссатваның чырыткылыг суртаалын тарадып,ону үнелеп,ачы-буянныг чүткүлге бүзүревишаан, ёзу-дүрүмнү эдерип,Бурган Ботхиссатвага даандырып,тейлеп,дедирлениш чок чалбарып,буян кылыылыңар.
“Дадията ум муни муни Маха муни,шагжа муни суухаа”

Дөс

Ном "Ада-иениң ачы-буянын канчаар харыылаар дугайында Бурган башкының чырыткылыг сургаалы"
Кыдат дылдан моол дылче Ж.Өлзий очулдурган.
Хынап үндүрерин харагалзаан Ш.Агваандондов.
Моол дылдан тыва дылче Г.Санчаа очулдурган.
Үндүрүлгениң редактору А.Ховалыг
“Эне сөзү” солуннуң парлалга-полиграфия комплекизи. Тираж 200 кезек.