Иргит Шагдыржап
|
Иргит Шагдыржап | |
|---|---|
| Төрүттүнген хүнү | 1899 январьның 2 |
| Мөчээн хүнү | 1959 |
Шагжыржап, Иргит Чапсын оглу деп чүүл-биле каттыштырар херек!
Иргит Шагдыржап – 1925-1933 чылдарда аныяктар эвилелин оон намның ажылын удуртуп турган кижи.
Чурталгазы
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Шагдыржап Иргит 1899 чылдың 10 айның 27-де амгы Эрзин кожуунунуң[1] Сөөлчер деп черге төрүттүнген. Совет Тыва үезинде аңаа "Чапсыңович" дээр "Ада адын" берген.
Шагдыржаптың бодунуң дугайында төөгүлээн бижик
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Тес-Хем кожууну, Бай-Даг сумузу, Чапсың деп херээженниң бичии оглу мен. 1899 чылда төрээн[2] мен. Мен билип кээримде-ле авам аарыг чыдар кижи. Чугаазын дыңнаарга, арат кижиниң уруу. 18 харлыында Майынды мээрең деп кижээ кадай бооп баргаш, 3 чыл болгаш таарышпайн чанып келген, ол хевээр кижээ барбаан. Мен билип кээримде, авам боду баш билир чээрби ажыг хойлуг чүве. Эң улуг уруу Мани. Оон биче оглу Шыырап мээрең бай чораан. Оон биче оглу Чалбаа лама кижи, хүрээге чайзаң чораан. Хамыктың бичиизи мен кижи мен…
Өөвүске авам Чапсың, мен бодум, Далаа деп чээним оол ооң-биле кады өскен мен мындыг үш кижи бис. Авамның дөрт мөчүзү аарыг кижи чыдар, кижи көдүрүп тургузар, чүнү-даа кылып шыдавас, чамдыкта аяктыг шайны өске кижи тудуп берип ижиртир чүве. Далаа-биле иелээ Шыырап мээреңниң хоюн ээлчег-биле кадарар бис.
Мен моол бижикке өөренирин каш чыл иштинде кончуг кызып оралдаштым. Көөр ном чок, улустуң чүве ораап чораан даңзы-хара үзүү чыып ап, ону ёзулап өөренген… бир билир кижиден каш сөс айтырып шээжилеп алгаш, хой кадарып чорааш, хар кырынга бижип чорааш, чүгээр номчуур апарган мен…
Феодалдарның төрезиниң берге дарлалын эдилеп чордум...[3] 1921 чылда он өг даргазы болдум. 1923 чылда ТАРН кежигүнүнге кирдим. Ол чылын додагааты яамыга улаг чара бижип, моол бижик сургуулдап тургаш, биче бижиктиимни узуткап, шүүгү яамызының хоолга бижээчизи болдум. 1924 чылда шүүгү яамызының бижик даргазы болдум…
1925 чылда АРН ТК мени Тес-Хем кожууннуң нам комитединиң нарын бижииниң даргазынга томуйлаан… 1925 чылдың он ийи айда арэвэниң бир дугаар улуг хуралындан Арэв' ТК-ниң даргазынга соңгуттум.
ТАРН ТК-ниң 2 дугаар онза пленумундан АРН ТК-ның даргазының бирээзинге соңгаан. ТАРН ТК-ниң Чиңгине секретарынга соңгудуп, 1933 чылда ааргыжемге чедир ынчап ТАРН ТК-ге ажыл кылдым…
Иргит Шагдыржап.
1939 чыл. XII.15
1929 чылдан эгелээш, 1933 чылдың часкы айынга чедир ТАРН ТК чиңгине секретары бооп ажылдаан. Кол Тывыкы ол үеде чиңгине секретарның оралакчызы бооп идеология килдизин баштап турган. Иргит Шагдыржап 1933 чылда хенертен бергедеп аараан. Ол шагзыраанындан ажылын безин күүседип шыдавас кижи болган. Ооң орнунга 1933 чылда намның чиңгине секретарь ажылын Кол Тывыкы күүседип турган.
1936 чылда Шагдыржапты “ТАРеспублика ордени” биле шаңнаан. Соонда чылдарда Шагдыржап күрүне баштаан кижилерден кызагдал көрүп чоруп чораан. 1941 чылдың 4 айның 7-де ТАР-ның Биче Хурал Чөвүлелиниң хуралы эрткен. Аңаа "1923 чылдан эгелээш, Чөөн чүкте дайзыннар-биле[4] кады Тываның арат чазаанга удур демисежип чораан. ТАРН ТК-ниң секретары хүлээлгезинге тургаш, чазактың шиитпирлеринге удур ажылдарны чорудуп турган" деп нүгүлдеткен. Ол хуралга Тывыкыдан аңгыда, Сайыттар Чөвүлелиниң даргазы А. М. Чымба, Биче Хурал Президиумунуң даргазы Х. А. Анчымаа баштаан даргалар киришкен. Анчымаа хуралга кыска дыңнадыг кылган.
Ол хуралдың доктаалы ёзугаар Иргит Шагдыржапты Чазак кежигүнүнден үндүр сывырыпкаш, берген орденин база хынаап апарган. Тока дарга ону төре баштаар, азы удуртукчу ажылче чоокшулатпаан боор. Шагдыржап аарыг кижи боорга ону кым-даа боолаваан, кара-бажыңче сукпаан. Чүгле ооң-биле кады буруудаткан эштери хайга таварышкан. Соян Ойдуп 15 чылга шииттирген, Моңгуш Чадамба шииткел соонда ол-ла хевээр Тывазынче ээп келбейн, хары черге сөөгүн салган.
Намчы эштеринге бак карактадып чораан Иргит Шагдыржап аңмаар[5] хевирлиг чүгле чаңгыс орун сыңар өрээлгечигешке чурттап турган.
1940-тен чылдарда Тыва күрүне латин бижиин каггаш кирилл алфавитче шилчип кирип эгелээн. 1942 чылда коммунистер нам билеттерин солуп турган, Шагдыржапка кирилл бижиктиг нам биледин бербээн. Ынчалдыр-ла ол үениң коммунистери ол кижини намче дедир киирбээн[6].
1959 чылда 3 айның 6 чаазында Каа-Хем кожуунунуң Авыйганда кырганнар болгаш бертиктер бажыңынга мөңге уйгузун удуй берген. Шагдыржапты бертик улус бажыңының ниити хөөрүнге орнукшуткан. Ам ооң хөөрүн чажыл дуглай берген.
Шаажылалга киришкени
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]1932 чылда, 3 айның 22-де ТАРНамының Төп Комитединиң хуралы болган. Аңаа Моңгуш Буян-Бадыргыны, Куулар Дондукту, Моңгуш Шагдырны, Бойду деп аттыг бир хамааты кижини боолап шиидер ужурлуг деп шиитпир үндүрген. Ол хуралга Тывыкыдан аңгыда Шагдыржап боду, база киришкен.
Солун чүүл
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Иргит Шагдыржапты көрген мен бе? Ол акыйны көрген мен. 1944 чылдың декабрь айда амгы Дээди Хуралдың ажылдап турары үш каът бажыңның чиге мурнунга турган садыгга кире берген мен. Ынчан хлеб садар черге даады баар турган мен. Кончуг соокта көксүмээр шепкен тоннуг кижи тускай талон ёзугаар хлеб садып алган. Ол акыйны үргүлчү аңаа көөр турган мен. Улус чугаазындан билип каан мен. Боттаң кижи дээр чораан. ТАРН ТК-ниң Чиңгине секретары чораан кижи дээр чораан.
Иргит Шагдыржапты сактыр мен бе? 1989 чылда Тыва Республиканың чурт шинчилээр “Алдан Маадыр” музейиниң бир залынга Иргит Чапсынович Шагдыржаптың төрүттүнгенден бээр 90 харлаанынга тураскааткан делгелге кылырынга киришкен мен. Сураглыг журналист Иван Дондупович Келик-Сеңги ынчан ол делгелгениң материалдарын чыгжып турган. Чон кончуг сонуургаар болган. Хомуданчыг чүве чүл дээрге СЭКП Тыва обкомунуң удуртур ажылдакчылары ол делгелгеге келбэннер, оон ыңай ТАРН ТК Чиңгине секретары чораан Иргит Чапсынович Шагдыржаптың эңгиин арат апарганын оларлар көңгүс билбес болганнар. Хүндүлүг баштыңчызын көңгүс уттуп алган коммунистер база бар болурун ынчан билип кааш, дыка муңгараан мен.
Буян-Бадыргы деп ийи томнуг роман-эсседен үзүндүлер[7]
Тайылбыр кезек
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]- ↑ Ол шаандагы үеде Эрзин кожууну деп чүве турбааан, Оюннар кожууну-дур.
- ↑ Диалекти сөс-түр, литературлуг дылда ооң орнунга “төрүттүнген” деп сөс ажыглаттынып турар.
- ↑ Манчык чаңгыдан дескеш, бүдүн күстү чон аразынга кирбейн, Хем-Ооруу деп черге чаштынып чыткан.
- ↑ японнар-дыр.
- ↑ амбар
- ↑ Шагдыржаптың № 64 дугаарлыг Отчетуг хуудуста фоточуруктуң кырында “Отказано” деп бижик бар.
- ↑ 460 биле 498 дугаарлыг арыннар. / Моңгуш Кенин-Лопсаң. "Буян-Бадыргы". Ийи томнуг роман-эссе. — Кызыл.: "Новости Тувы", 2000 чыл, 544 арыныг, фоточуруктарлыг".
Үндезини
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]- 40. И. Шагдыржап аарааш халашкан соонда С. Тока ону япон шивишкин кылдыр көрүпкени шын бе? ар. 56-57; 86. И. Шагдыржаптың чаш болгаш аныяк чылдарының дугайында чүү билдингирил? ар. 117-118; 28. РЭВАНЭ деп чүл? ар. 38-39. // Юрий Дарбаа. Тыва дугайында 99 айтырыгга харыы. Тываның ном үндүрер чери, 2000 ч. ISBN 5-7655-0158-3]