Куулар Дондук

Куулар Дондук
Куулар Дондук
Төрүттүнген хүнү	1888
Мөчээн хүнү	1932
Чурт	Цин империязы; Урянхай; Российская империя[d]; Российская республика[d]; Таңды Урянхай; Tьʙа Arat Respuʙlik;

Куулар Дондук (1888 – 1932 чылдың 3 айның 22 соонда^{тодарадыр херек}) – Тыва Арат Республиканы 1925-29 чылдарда баштап чораан кижи.

Чурталгазы

1888 чылда Хемчиктиң Даа кожуунунда, Шеми сумузунуң куулар сөөгүнден укталган өг-бүлеге төрүттүнген. Адазы Дажы деп ашак, бай шыырак кижи турган. Дажы дөрт ажы-төлдүг турган. Дондук болза улуг оглу-дур. Дондуктан аңгыда Маңнай-Кара биле Чүлдүм деп ийи оглу, Ламажап деп уруу база турган. Дажы өг-бүлези биле Эл-Бажы, Ак-Кара-Суг, Дөргүн Шеми деп черлерге чурттап көжүп чораан.

Дондук алыс боду өөредилгеге салымныг, арай пөрүк чаңныг оол турган. 14-20 харлыында Үстүү-Хүрээге хуурактап турган. Дондук өөредилгеге сундулуг боорга улуг ламалар ону Моолдуң Өргээ деп кодада^[1] Кандан хүрээзинге өөрензин дээш чортупкан. Кандан хүрээзинге 3 чыл өөренгеш, өөредилгезин дооспайн дедир чанып келген. Чанып келгеш Чадаана хүрээзинге чурттап туруп алган. Ынчан ол кешпи^[2] деп эртем адын чедип алган турган.

Кадайын Мыйдокмаа дээр. Чалыы үезинде Дондук Баян-Талада Ээр-Хавак деп черге чурттап чораан Моңгуш Оржун-оолдуң уруунга өгленип алган.

Романовтарның төрези дүжерге Буян-Бадыргы кыдаттар-биле эптиг харылзаа тудуп алган. Ынчан-на ак биле кызыл орустар аразынга дайын база эгелээн. Буян-Бадыргы-биле Тактаң камбы, чейзең деп дужаал адын Дондукка хүлээдип бергеш, Белоцарскиде^[3] Галцан-Хамбо деп кыдат лама кижиниң бижээчизи бооп туруп ал деп дужааган. Ол орустар аразынга кирип, олар-биле-өңнүктежип тургаш кымга-даа билдиртпейн, орустар дугайында шупту херек чүвени кыдаттарга көрүп дамчыдып турган.

Таңды Тыва Улузу чаартынып турунда... 1923 чылда Биче Хурал Чөвүлелиниң даргазы кылдыр кылдыр соңгуттурган. Биче Хуралдың ажылын 1925 чылга чедир баштап чораан.

1924 чылда Шеми чуртуг Сумунак деп кижи орустарга удурланган, тыва чазакка удурлаган. Ынчан Хемчикке улуг үймээн үнген. Ол үеде Дондук Хемчиктиң нам үүрүнүң даргазы турган. Сумунактың улузу Дондукту хүлүп тудуп алгаш турган. Оон олар ону салыпкан. Ол үе Таңды Тыва Арат Республикага берге үе турган. Чазак улузунуң аразынга чөрүлдээлер эгелээн. Бир кезек улус “моолга катышса” деп бодап турган, өскелери “Тыва аңгы күрүне хевээр артсын”, деп чугаалап турган. 1925 чылда Дондук мынча деп бижип турган: “Моолга каттыжа бээр болзувусса эргелиг, шөлээн чурттап чоруур бис”.

1925 чылда Дондук чазактың даргазы апарган, чазакты ол 1927 чылга чедир удуртуп чораан. Дондук болза хемчик кижи-дир. Тыва Арат Республиканың удуртукчу ажылынче ону Буян-Бадыргы боду дешпип үндүрүп турган.

1925 чылда Совет чазактың чалалгазы-биле Биче Хуралдың даргазы Моңгуш Нимажап, чазак даргазы Куулар Дондук, даштыкы херектер яамызының сайыды Соян Далаа-Сүрүң суглар Москваже аалдап четкен. Москвага тургаш Коминтерниң Чөөн чүк секретариадынга баргаш Тывада тургустунуп келген берге таварылганы сайгарып чугаалашкан.

Дондук Тываның төөгүзүн кончуг сонуургаар турган. Ол “Чөөн чүкте чоннар шинчилээр” орус эртемденнер-биле харылзаажып база турган.

1925 чылда 7 айның 22-ниң хүнүнде ССРЭ күрүнези ТАРеспубликаны бот-догуннан күрүне кылдыр көөрүн хүлээтинип алган. 1926 чылда Улаан-Баатарга августуң хүннеринде тыва биле моол күрүнениң төлээлекчилери чугаалажып ужурашкан. Түңнелинде, 8 айның 16-ның хүнүнде Моол күрүне Тываны бот-догуннан тускай база бир күрүне кылдыр көөрүн хүлээттинген^[4].

Бурят чуртунга ламалар чыыжы боор дээрге, ынаар Чойдан ламаны үдеп чоруткан. Ынчан ол кижи тываның төлээзи турган. 1927 чылда 1 айның 20-29 хүннеринде Москвага ССРЭ буддистерниң Улуг Шуулганы эрткен. Ол болза калмык биле бурят ламаларның эртирген шуулганы-дыр. Дондук оларны өттүнүп Тывага база ламалар шуулганын эртирер болза эки деп бодаан. Эптиг чылдагаан база таварышкан, чазак хуралынга Дондук мынча диген: “Тыва чон, бот-догуннааан күрүнелиг-дир. Бо хүн чигзиниглиг айтырыг бар-дыр, Үндезин Хоойлувус ёзугаар хамааты чон күрүнеден хоорлуп каан ирги бе?”^[5] Ынчангаш, 1928 чылдың 3 айның 8-те Бүгү тываның ламалар шуулганы эрткен.

Герман графикага таарыштырган бижикти Лопсаң-Чиңмит чогаадып турунда, ооң ажылын Дондук аажок деткип турган. Бир катап мойну чоонаан хувискаалчылар Ажыкайның малын хавырар деп баарга Дондук оларга чөпшеревээн.

1928-1929 чылдарда орустарга күткүдүп хувискаалчы улус кедереп эгелээн. Куулар Дондукту чазактан, намдан үндүрүпкен. Соонда ону кара-бажыңга олуртуп каан. 1932 чылдың 3 айның 22-де ТАР Намының Төп Комитединге хурал эрткен. Аңаа 4 кижини боолаар кылдыр шииткен. Ол дөрт кижиниң аразында Куулар Дондук болган.

Дондуктуң улузу

Дондук ийи кыс уруглуг турган. Хеймер уруун Чолдак-Кара дээр турган. Улуун Бичии-Уруг дээр турган, ол кижи Баян-Таланың алдарлыг механизатору турган. Ашаа Сат Седип деп кижи. Седип биле Бичии-Уруг дөрт ажы-төлдүг турган, ийи оол биле ийи кыс уруг. Улуг уруун Чолдак-кара дээр, ол кижи Ак-Туругга чурттап чораан. Ооң уруг-дарыы Роза биле Шолбан ам-даа ында чурттап чоруур.

Дондукту хувискаалчылар боолап каарга. Ооң эр дуңмалары амы-тыны дээш аажок коргар турган. Олар фамилия ап тургаш Куулар эвес, Ооржак деп фамилия-ат алган. Бир дуңмазы Ооржак Чүлдүм деп кижи, ооң кадайы Моңгуш Чыртаймаа Сапыыновна ам-даа Шемиде бир уруу-биле кады чурттап чоруур. Чүлдүм хөй ажы-төлдүг кижи турган. Ооржак Маңнай-оол Чүлдүмович — улус өөредилгезиниң хоочуну, Ооржак Өктек-оол Чүлдүмович — полковник дээр эрге алгаш хүндүлүг дыштанылгаже үнген, ол кижи Шемиде чурттап чоруур. Ооржак Каң-оол Чүлдүмович — шагдаа чериниң хоочуну. Борбай, Саша биле Таня деп уруглары Кызыл, Шеми биле Шаган-Арыгда чурттап чоруур.

Ооржак Маңнай-Кара, Шемиге чурттап чораан, үш ажы-төлдүг кижи турган Чыргал, Долчан, Калдар-оол.

Дондуктуң, Ламажап дээр кыс дуңмазы Шемиге чурттап чораан. Ол кижи хөй ажы-төлдүг кижи турган: Оюу, Чылбак-оол, Биче-оол, Кошкар-оол, Минчинмаа, Серен-оол, Кара.

Солун чүүл

1926 чылда моол биле тыва күрүнениң төлээлелери ужуражылга эртирип турган үеде... Моолдуң бир чазак кижизи: “Тывалар моолдуң Эрзин-Тес девискээрин эжелеп алган-дыр” диген. Дондук: “Моол чазак Даргат аймаан бүдүнү-биле сыырыпкан-дыр” диген^[6]. Моолдарның аксы хак-ла дээн^[7].

1929 чылда, Тыва Араттың Революстуг Намының VIII-ки чыыжынга Куулар Дондук шүгүмчүлелдиг илеткел кылган.

Нам кежигүнери ажылын сула салып алган-дыр, ажыл кылыр күзели чок хевирлиг. Кожуунда, сумуда чызаан чери анаа чагаа шыгжаар өг-биле дөмей апарган. Олар хүн бүрүде, ай бүрүде чызаан черинге көзүлбейн аалдарында араглап чыдып чыдар-дыр. Чамдык улус чурум үрээр, чамдыктары кем-херек үүлгедип турар-дыр.
Улуг биче нам чыыжынга, чазак черинге, кожуун, суму, арбан хуралынга олурушкан кижилер аажок идекпейлиг холун көдүрүп бадылажыр-дыр. Хурал-суглаан шиитпири, доктаал, саазынга хевээр олчаан артып каар-дыр. Хуралдың түңнелин кым-даа күүсетпейн турар-дыр. Даргалар чарлык саазынын кожууннарже чортупкаш ол-ла черинде шөлээн олурар-дыр. Чазактың чарлыы күүсеттинип турар бе, күүсеттинмейн турар бе ол чүве кымны-даа дүвүретпейн турар.
Бистиң намчыларывыс чугааланып эгелээр болза аксы-сөзү чаагай-чымчак болур, ажыл херээн кыла берзе кижи бажы ыжа бээр. Хувискаал херээнге арыг сеткили-биле бердинген кижилер эвээш бооп турар-дыр. Даштыкы чуртка өөренип алгаш келген кижини көөрге ажылы шалыпкын болур, чугаазы чөптүг болур. Ынчалза-даа бичии үе эртерге ындыг улустуң өлбезек чаңы көстү бээр, арага ижер чаңы база читпээн болур.
...Эрги шагның, кырый берген дүжүметтери кедергей чашпаа, эвилең-ээлдек-тир. Нарын бижик билир, ажылы бүдүнгүр улус дээштиң оларның ажыын чеже көөр бис. Бо үеде чиңзези чок чаа нояннар эңдерли берген-дир. Олар хувискаал херээнге ак-сеткили-биле бердинмээн-дир, олар арат чон аразынга суртаал ажылын чорудуп шыдавайн турар-дыр.
Улус ажыл-агыйында, банкыда, садыг черинде үр үе иштинде даштыкының хамаатылары^[8] ажылдап турар-дыр. Олар ажыл-агыйының багай, четпес талаларын билир хирезинде, ажылын таарымчалыг бүдүрүп албас улус-тур. Сандайда ужазын шанчып алгаш хүн эртирип олурар, ол-ла.

Тайылбыр кезек

↑ Амгы үеде ол коданы Улаан-Баатар дээр.
↑ Амгы үеде ол эртем адын “геше” деп адаар.
↑ Амгы Кызыл хоорай.
↑ 334-335 дугаарлыг арыннар. 4. Установление дипломатических отношений с СССР и МНР. Глава IV. Внешнеполитические связи с ТНР. // История Тувы. Том II. / Под общ. Ред. В. А. Ламина. – Новосибирск: Наука, 2007. – 430 с.
↑ ТАР-ның Үндезин Хоойлузу европада чурттап чоруур кижилерге таарышкан. Ол үеде тыва чазактың улустары “шажын чүдүлгени күрүнеден аңгылаар” деп сөстерниң утказын билбейн турган боор.
↑ Даргат аймаа деп сөс-биле Дондук “Хаазыт кожуунун” айыткап чугаалап турганы ол-дур.
↑ Отрощенко Иванна Витальевна. Из истории взаимоотношений ТНР и МНР: проблема возвращения «части тувинского народа». // Новые исследования Тувы. 2015, № 3.
↑ орустар.

Үндезини

Ондар Е. М. Первый председатель президиума Малого Хурала Тувинской Народной Республики Куулар Дондук. (чедимчок шөлүг) // Вестник ТувГУ. Социальные и гуманитарные науки. Вып. 1. 2010. ISSN 2072-8980.

Моңгуш Байыр-оолдуң бижээн чүүлү "Тайный курьер" Буяна-Бадыргы. // Тувинская Правда. № 139. 11.12.2014

[1] Амгы үеде ол коданы Улаан-Баатар дээр.

[2] Амгы үеде ол эртем адын “геше” деп адаар.

[3] Амгы Кызыл хоорай.

[4] 334-335 дугаарлыг арыннар. 4. Установление дипломатических отношений с СССР и МНР. Глава IV. Внешнеполитические связи с ТНР. // История Тувы. Том II. / Под общ. Ред. В. А. Ламина. – Новосибирск: Наука, 2007. – 430 с.

[5] ТАР-ның Үндезин Хоойлузу европада чурттап чоруур кижилерге таарышкан. Ол үеде тыва чазактың улустары “шажын чүдүлгени күрүнеден аңгылаар” деп сөстерниң утказын билбейн турган боор.

[6] Даргат аймаа деп сөс-биле Дондук “Хаазыт кожуунун” айыткап чугаалап турганы ол-дур.

[7] Отрощенко Иванна Витальевна. Из истории взаимоотношений ТНР и МНР: проблема возвращения «части тувинского народа». // Новые исследования Тувы. 2015, № 3.

[8] орустар.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]