Наадым
Наадым – Тыва Республиканың малчыннарның чыыжы болгаш байырлалы. Наадым байырлалы чылдың-на болуп эртип турар. Байырлалды эгезинде кожууннар аразынга эртирер, адак сөөлүнде республика чергелиг байырлал болур. Болур үези: июль-сентябрь. Байырлалдың албан кезектери: хүреш, аът чарыжы, ча адары.
Байырлал дугайында[эдер | вики-сөзүглелди эдер]
Наадым байырлалының болур хүнүн чылдың-на Тыва Республиканың Чазааның бадылаашкыны-биле илередир. Болур черин чыыштың республикада эртирип турар комитеди (оргкомитет) бадылаар.
Байырлалды эртирип турар кол утказы болза, Тываның кол ажыл-ишчи чону — малчыннарны алгап-мактап, шаңнаары болгаш бүгү чылда кылган үүле-херээн демдеглээри бооп турар. Малчыннарның национал байырлалынга албан болур мөөрейлери: хүреш, аът чарыжы, ча адары, тергиин эки өгнү илередири, эң эки национал көстүүмнү илередири болгаш аътарны каастаары.
Наадым каш хонук ишти болуп эртип турар. Ук байырлалды Тывага 1922 чылдан тура-ла, Тыва Арат Республиканың тургустунганындан бээр, демдеглеп эгелей берген. Тываның Совет эвилелинге турганында байырлалды эртирерин хоруп каапкаш турган, 1993 чылда байырлалды катап эгиткен. 2007 чылдан тура Тываның Чазааның шииткели-биле кожууннар аразынга республика чергелиг Наадымны бодунуң кожуунунга эртирерин чаалап алыр мөөрей эртирип эгелээн.[1]
Наадым болган хүннер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]
| Ук чүүл | Чыл | Ай | Хүн |
|---|---|---|---|
| Наадым-2016 | 2016 чылдың | 8 ай | 15-16 |
| Наадым-2015 | 2015 чылдың | 7 ай | 23-25 |
| Наадым-2014 | 2014 чылдың | 9 ай | 07 |
| Наадым-2013 | 2013 чылдың | 7 ай | 12 |
| Наадым-2012 | 2012 чылдың | 8 ай | 15 |
| Наадым-2011 | 2011 чылдың | 8 ай | 11 |
| Наадым-2010 | 2010 чылдың | 9 ай | 17 |
| Наадым-2009 | 2009 чылдың | 7 ай | 30-31 |
| Наадым-2008 | 2008 чылдың | 8 ай | 1-2 |
| Наадым-2007 | 2007 чылдың | 8 ай | 15-16 |
| Наадым-2006 | 2006 чылдың | 8 ай | 13 |
Хүреш[эдер | вики-сөзүглелди эдер]
Ук чүүл дараазында арында: Хүреш.
Демдеглелдиг Хүреш-2014 дугайында: "Хүреш" стадиону Тыва Республиканың тулган дээн 310 мөгелериниң аразындан Тиилекчини илередири-биле Наадымның аалчыларын чыган. Ол чылын Наадым болза Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чыл ою кылдыр дакпырлажып келгени-биле, Хүреш-2014 болза "100 чылдың Хүрежи" кылдыр база адатынып турар. Тиилээн мөге болза «Тыва Республиканың Арзылаң Мөгези» Түлүш Сайын-Белек (Тес-Хем кожууну). Сайын-Белек Тываның эң хүндүткелдиг болгаш күштүг мөгелерин боду шүүп үнүп тиилээн.
Наадымда шүглүп чораан мөгелерниң даңзызы[2].
| № | Чыл | Ат-сывы | Кожууну |
|---|---|---|---|
| ТАР үезинде шүглүп чораан мөгелер | |||
| 1 | 1921-1923 | Моңгуш Чанман (Кумзат) Үстүү-Хүрээ | Чөөн-Хемчик |
| 2 | 1924 | Оюн Билчиир-оол | Таңды |
| 3 | 1925-1927 | Ховалыг Сундуй (Коргу-Сундуй) Үстүү-Хүрээ | Чөөн-Хемчик |
| 4 | 1928 | Доңгак Дарыжык | Сүт-Хөл |
| 5 | 1929 | Доңгак Шойдан | Сүт-Хөл |
| 6 | 1930 | Ондар Бопуңнаар | Чөөн-Хемчик |
| 7 | 1931 | Моңгуш Сапык-Көк | Чөөн-Хемчик |
| 8 | 1932, 1933 | Моңгуш Көк-Шырбан | Чөөн-Хемчик |
| 9 | 1934 | Оюн Хуназыг | Таңды |
| 10 | 1935, 1939 | Куулар Чамыяң, (Арзылаң, Чамыяң,) | Чөөн-Хемчик |
| 11 | 1936 | Хомушку Лопсаң (Шончууржук) | Барыын-Хемчик |
| 12 | 1940 | Оюн Ойдупаа | Таңды |
| 13 | 1941 | Доңгак Балчый-оол | Улуг-Хем |
| 14 | 1942, 1943 | Доңгак Бегзи-Хуурак | Улуг-Хем |
| 15 | 1942, 1943 | Аскиров Макар | Чөөн-Хемчик |
| Тыва область үезинде шүглүп чораан мөгелер | |||
| 1 | 1945 | Куулар Мартаажык | Сүт-Хөл |
| 2 | 1946 | Доңгак Балчый-оол | Улуг-Хем |
| 3 | 1947, 1948 | Доңгак Бегзи-Хуурак | Улуг-Хем |
| 4 | 1949, 1950 | Сарыглар Семис-оол | Сүт-Хөл |
| 5 | 1951 | Ондар Айыжы | Сүт-Хөл |
| 6 | 1952 | Моңгуш Бегзи | Сүт-Хөл |
| 7 | 1953 | Доңгак Комбу (Араазай Комбу) | Чөөн-Хемчик |
| 8 | 1954 | Сарыглар Сергештей | Барыын-Хемчик |
| 9 | 1955 | Сарыглар Семис-оол | Сүт-Хөл |
| 10 | 1956 | Доңгак Комбу (Араазай Комбу) | Чөөн-Хемчик |
| 11 | 1957-1959 | Сарыглар Семис-оол | Сүт-Хөл |
| 12 | 1960 | Ондар Сүүр-оол | Сүт-Хөл |
| Тыва АССР үезинде шүглүп чораан мөгелер | |||
| 1 | 1961 | Моңгуш Дүктүг-Ары | Барыын-Хемчик |
| 2 | 1962 | Ондар Сүүр-оол | Сүт-Хөл |
| 3 | 1963 | Ондар Кошкар-оол | Сүт-Хөл |
| 4 | 1964 | Доңгак Байыр-Белек | Чөөн-Хемчик |
| 5 | 1965 | Ондар Сүүр-оол | Сүт-Хөл |
| 6 | 1966 | Ооржак Дапыл | Кызыл |
| 7 | 1967 | Ондар Сүүр-оол | Сүт-Хөл |
| 8 | 1968 | Базыр-Тараа Василий | Улуг-Хем |
| 9 | 1969-1970 | Ооржак Дапыл | Кызыл |
| 10 | 1971 | Араптан Валерий | Тес-Хем |
| 11 | 1972 | Базыр-Тараа Василий | Улуг-Хем |
| 12 | 1973 | Шагдыр Кара-оол | Өвүр |
| 13 | 1974 | Ооржак Чадамба | Чөөн-Хемчик |
| 14 | 1976 | Ооржак Дапыл | Сүт-Хөл |
| 15 | 1982 | Күжүгет Сыын-оол | Сүт-Хөл |
| 16 | 1984 | Хомушку Алексей | Чөөн-Хемчик |
| 17 | 1989 | Наважап Радислав | Улуг-Хем |
| 18 | 1990 | Моңгуш Геннадий | Сүт-Хөл |
| Тыва Республика үезинде шүглүп чораан мөгелер | |||
| 1 | 1991-1992 | Моңгуш Аяс | Кызыл |
| 2 | 1993 | Балчиням | Моол |
| 3 | 1994-2008 | Моңгуш Аяс | Кызыл |
| 4 | 2009 | Кара-Сал Эрес | Сүт-Хөл |
| 5 | 2010 | Кара-Сал Седен-Очур | Сүт-Хөл |
| 6 | 2011 | Хертек Андрей | Сүт-Хөл |
| 7 | 2012-2013 | Кара-Сал Эрес | Сүт-Хөл |
| 8 | 2014 | Түлүш Сайын-Белек | Тес-Хем |
| 9 | 2015 | Моңгуш Айдамир | Кызыл |
| 10 | 2016 | Түлүш Сайын-Белек | Тес-Хем |
Аът чарыжы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]
Наадымның база бир көрүштүг маргылдааларның бирээзи – аът чарыжы. Аңаа аъттарның күш-шыдалын болгаш дүргенин хынаар. Аъттарның назы-харының аайы-биле чаржыр оруунуң узуну аңгы-аңгы – 15-тен 40 километр чедир. Аът мунукчулары 5 хардан 13 хар чедир назылыг уруглар. Шаңналды аъттың мунукчуларынга болгаш ээлеринге тыпсыр. Бирги черлерни ээлээн аъттарның аразындан эң дүрген болган аът "чүгүрүк-доруг" деп атты алыр, арткан тиилекчилер "Сыын-Кара", "Чүгүрүк-Сарала", "Эзир-Кара" болгаш оон-даа өске аттарны алыр.
Ча адары[эдер | вики-сөзүглелди эдер]
Наадымның оюннарның үшкүзү – ча адары. Ча адар оюн ийи аңгы хевирлиг: баг адары болгаш кара адары.
Ниитизи-биле алыр болза, шаандан тура ча биле согун көшкүн чонннарның шерииниң херекселдери кылдыр санаттынып турган. Ынчангаштың адар оюн шериг уран-чүүлүнге хамааржып турган. Оон чоорту, кажан оът-чепсек тыптып келгенде, ча адары шериг уран чүүлүнден аңгыланып, спорт хевиринче дамчааш, Наадымның база бир кол кезээ апарган.
Баг адып турган үеде хараачыгай биле адыгжының аразы 100-150 базым кылдыр тургузар. Аразындан согун эртпес кылдыр, багларның аразын чоок-чоок кылдыр салыр. Дөрт багны мурнуку чарыынга тургузуп каар, ортузунга албан "чүрек" дээр эң кол баг салыр.
Адыышкынның ийи дугаар хевириниң адар чүүлдери баг эвес, кара (мишень) бооп турар. Адыгжы биле адар черниң аразы оон-даа узун – 200-ден 300 чедир базым. Кара кылдыр өшкүнүң кежин маңнап чоруур аң хевирлиг кылдыр азып каар. Кештиң хөрек талазынче эң хөй катап аткан кижи тиилекчи болур.