Ондар

Ондар Эдуард

Ондар – тыва чоннуң төрел-бөлүктериниң бирээзи. Оларның аразындан алдарлыг, ады-сураа билдингир тывалар хөй. Ондар биле Кыргыс деп төрел-бөлүктерниң аттары тыва чоннуң төөгүзүнде бурунгу үелерде тывылган этнонимнер болуп турар.

Төөгүзү

Бурун шагда

Тыва чоннуӊ тургустунганы, чүс-чүс чылдар дургузунда хөй-ле аймактарныӊ база чоннарныӊ каттышканыныӊ түӊнелинде болган. Оларныӊ аразында, бурунгу уйгурлар тыва чоннуӊ тургустунарынга улуг үлүг-хуузун киирген. Төөгү тураскаалдарын шинчилеп көөрге, бурунгу уйгурларга баштаткан күрүнелер Төп Азияга ийи катап тергиидээн. Ол дээрге Бирги Уйгур (647–687 чч.) база Ийиги Уйгур (744–840 чч.) каганаттары-дыр. Муӊ ажыг чыл бурунгаар Төп Азияга «каган» деп дээди дужаалдыг ызыгууртанга баштаткан күрүнени каганат кылдыр амгы үениӊ эртемденнери чогааткан, а бурунгу түрк болгаш уйгур руналыг бижиктерде олар күрүнезин «эл» деп сөс-биле адап турганнар.

Уйгурларныӊ өгбелериниӊ дугайында эӊ бурунгу медээлер кыдат династиялар, Тоба-Вэй (386–558 чч.) биле Суй (589–618 чч.) үезинге хамааржыр, төөгү бижимелдеринде таваржып турар. «Вэй-шу»-да олар гао-гюй динлиннери, а «Суй-шу»-да гао-гюйларныӊ салгалы те-лэ кылдыр төөгүчүлерге билдингир.

Чөөн чүк чоннарыныӊ бурунгу төөгүзүнүӊ шинчилекчизи Д. М. Позднеев Суй династиязыныӊ үезинге хамаарышкан бир медээни тыпкан. Ында Да-е император хааннап турда, гао-гюй аймактар юань-хэ, пу-гу, тун-ло база ба-е-гу көк-түрктерниӊ чагырылгазындан хосталгаш, аӊгы эвилел тургусканнар. Ооӊ туӊнелинде, юань-хэ төрел-бөлүк хуй-хэ дээр чаа ат хүлээп алган деп каан. Бо адаттынган этнонимнер болза, кыдаттарныӊ түрк сөстерни боттарыныӊ дылынга эптештир бижээни болуп турар.

Тан династиязыныӊ (619–907 чч.) төөгүзүн бижээн, «Тан-шу»-нуӊ бижимелдеринде хуйхэ, хуйху деп этнонимнер өскерилге чок арткан. А түрк руналыг бижиктерде ол-ла аттар бурунгу түрк дылда, көк-түрктерниӊ Билгэ-Каганынга (735 ч.), оон ыӊай уйгурларныӊ Баян-Чорга (Моюн-Чур) тураскааткан үш даш-көжээлеринде, адаттынган болуп турар. Баян-Чорнуӊ айтыышкыны-биле тургустунган бижиктерлиг даш-көжээлерниӊ биргизи – Тес-Хемниӊ бажында (750 ч.), ийигизи Тарьятта (Терхин) (753 ч.), а өскези Селенга хемниӊ эриинде (759–760 чч.). Үстүнде санаттынган тураскаалдар шупту амгы Моол Республиканыӊ девискээринден тывылган.

Селенгадан даш-көжээниӊ бижиктеринде, уйгур каган Баян-Чор (Моюн-Чур), мынча деп төөгүп каан. Ооӊ адазы Күл-Билгэ-Каган биле ол боду, «он уйгур» биле «токуз-огуз» чонун демнештирип каттыштырбаанда, оларны көк-түрктер чүс чыл баштап келген. Бо бижикте ады кирген токуз-огуз деп чон, амгы Моолдуӊ база Тываныӊ девискээрлеринге 630–840 чылдарда чурттап чораан тос аймактыӊ эвилелиниӊ ады болуп турар. Уйгурлардан аӊгыда, ол эвилелдиӊ тургузуунче дараазында аймактар кирип турган: байырку, долан, эдиз, тоӊра болгаш өске-даа. «Он уйгур» дээрге, бурунгу уйгур чоннуӊ хөй төрел-бөлүктериниӊ бирээзи болур. База бир, төөгү бижимелдеринден билдингир бурунгу уйгур төрел-бөлүктерниӊ каттыжыышкыныныӊ ады «токуз-уйгур» (тыва дылче очулдурарга «тос уйгур» дээн). Оларныӊ аразындан яглакар деп төрел-бөлүктен каганнар укталып турган. Тос уйгурларныӊ төрел-бөлүктериниӊ аттары шупту кыдат төөгү бижимелдеринде бар, ынчалза-даа чүгле чаӊгыс яглакар деп атты бурунгу түрк база уйгур бижиктеринден билип ап болур бис. Чижээлээрге, Суджа, Тарьят (Терхин) база Сэврэй дээр руналыг тураскаалдарда бижиттинген.

Хулагу күрүнезиниӊ перс төөгүчүзү Рашид ад-Дин Фазлуллах Хамаданиниӊ (1247–1318 чч.) «Төөгүлер чыындызы» («Джами‘ ат-таварих») деп ажылында, бурунгу уйгурларныӊ төрел-бөлүктери, чүге мынчалдыр чарлып турганын тайылбырлаан солун үзүндүлер бижиттинген: «Уйгурларныӊ, он хемниӊ унун эжелей чурттааннарын, он-уйгур, а тос хемниг черде чурттааннарын – токуз-уйгур дээр». Моолдуӊ, Тываныӊ бурунгу уйгурлары IX вектиӊ ийиги чартыында, Енисей кыргыстарынга чуртундан үндүр кыстыргаш, Чөөн Туркестанныӊ соӊгу-чөөн талазынче көшкеннер. Олар Пугу-цзун (уйгур атты кыдат төөгү бижимелдеринде бижээни-биле) хаанга баштаткаш, 874 чылга дээр төвүт аймактарны тиилээш, Беш-Балык (оон өске аттары – Кочо, Кара-Ходжа, Турфан), Куча, Комул база Хотан хоорайларны эжелеп алганнар. Ол девискээрге Турфан ыдук-куттарыныӊ күрүнезин (866–1369 чч.) тургусканнар. Ыдук-кут (тыва дылче очулдурарга «ыдыктыг аас-кежик» дээн) дээрге ол чурттуӊ баштыӊчызыныӊ дужаалы турган.

Чөөн Туркестанныӊ соӊгу-чөөн талазында черлерни кашгаржылар XV векке чедир Уйгуристан деп адап турганнар. Оон ыӊай, Рашид ад-Динниӊ «Төөгүлер чыындызында» XIII–XIV вектерде ол чер дугайында мынчаар бижээн: «Бишбалык биле Кара-Ходжодан эгелээн черлерни Уйгуристан дээр…». База-ла ол үелерге хамааржып турар «Сунши» деп кыдат бижимел тураскаалында үзүндүден Турфанда күрүне «уйгурлар чурту» деп билдингир: «…ол черлерге хөй уйгурлар көжүп келгенинден, ону хуй-ху (уйгурлар чурту – У. Т. Ховалыг) дээр апарган».

Турфанныӊ бурунгу уйгурларыныӊ X–XI вв. хамааржыр буддист йөрээлинде, чечен-мерген Арслан хаанга баштаткан «онлар уйгур» («onlar uyγur») чон алдаржыттынган. Ол үеде Кочога, Турфанга база Хотанга Будда Башкыныӊ Өөредии чоннуӊ сонуургалын чаалап алгаш, сайзыраӊгай чадазынга турган. Ол хоорайларже көшкеш, көшкүн амыдыралдыг уйгурлар чер ажылын, садыг-саарылганы, садчы ишти өөренип алганнар.

Буддист чүдүлгелиг бурунгу уйгурларныӊ тайбыӊ, сайзыраӊгай үелери удатпаанда, Кара-Хааннар күрүнезиниӊ (943–1212 чч.) мусульманнарыныӊ халдааныныӊ ужун төнген болуп турар. Хотанга буддизм XI в. эгезинге дээр тергиидеп турган, а 1006 ч. ол чер-ортулукту (орустап – оазис) ислам чүдүлгелиг карлуктар, ягмалар биле чигилдер эжелээннер. Мусульман хаан Хызр-Ходжа 1369 ч. Чагатай улузунуӊ девискээринге Турфан ыдук-куттарыныӊ күрүнезин бүрүнү-биле чагырып алган. Ол төөгүлүг болуушкуннар соонда, Чөөн Туркестанныӊ уйгурлары ислам чүдүлгелиг апаргаш, бурунгу адын уттуп, хоорайларыныӊ аттары-биле адаттынып эгелээннер. Чижээлээрге, Турфанныӊ чуртакчызын турфанлык, Комулдуӊ комуллук дээр турган.

Турфанныӊ буддизм чүдүлгелиг уйгурларыныӊ йөрээлинде алгаттынган «онлар уйгур» чоннуӊ ады, тыва дылдыӊ фонетиказыныӊ дүрүмнери-биле «ондар уйгур» деп адаттынып эгелээни чадап чок. Профессор Н. Ф. Катанов Тывага 1888 чылдыӊ декабрьдан 1889 чылдыӊ күзүнүнге дээр аян-чорук кылып чорааш, орук демдеглелдеринге тывалардан бурунгу уйгурлар дугайында бир төөгү чугаазын бижип алган. Ында бижээнинде, бурунгу уйгурларныӊ салгалын «ондар-уйгур азы уйгур-ондар дээр» деп каан.

ХХ чүс чыл

XX вектиӊ 60 чылдарынга дээр Барыын Тываныӊ ондарлары боттарын уйгур, он уйгур, ондар уйгур азы ондар, кара-уйгур деп адап турган деп сураглыг орус эртемден Потапов Л. П. демдеглээн.

Енисей кыргыстарынга муӊ чыл бурунгаар тиилеттиргеш, а ооӊ соонда Чөөн Туркестанныӊ барыын талазыныӊ мусульманнарынга уттурган-даа болза, бурунгу уйгурларныӊ салгалдары – уйгур, сарыг-уйгур биле тыва чоннар амгы үеге дээр өгбелерин утпайн, угун часпайн чурттап чоруурлар. Бистиӊ чоннарывысты дылывыс, төөгүвүс, омак-сөөктеривистиӊ аттары төрелдештирип турар.

Уйгур чоннуӊ бир кезээ долааннар, тываларда база бар. Уйгур долааннар Чөөн Туркестанныӊ улуг, билдингир хоорайлары Аксу, Кашгар, Маралбеши, Хотан дээш өскелеринде чурттап чоруурлар. Оларныӊ чамдыызы XX векке чедир көшкүн амыдыралдыг турганнар.

Тываныӊ долааннары колдуунда Чаа-Хөл кожууннуӊ Бедик-Хавак, Даг-Аразы, Булак-Бажы, Улуг-Хем кожууннуӊ Арыскан, Арыг-Үзүү, Ашак-Туразы база Кояк-Туразы деп черлеринге чурттап чорааннар.

Тываларныӊ бир төөгүлүг чугаазы-биле алыр болза, Чаа-Хөлдүӊ девискээринге долаан, кыргыс, ондар база ховалыг төрел-бөлүктерниӊ өгбелери кады чурттап чорааннар. Олар одар-белчиир, суггаттыг тарлаглар дээш дайылдашканыныӊ түӊнелинде, ондарлардан он кижи арткан. Аштырган таланыӊ кижилери Чаа-Хөлден Барыын Тывада Алдыы-Ишкин, Үстүү-Ишкин хемнерниӊ унунче көжүп чорупкан.

Тыва Арат Республиказы 1921 чылда тургустунарынга чедир, ондарлар, чурттап турган черлериниӊ аттарыныӊ аайы-биле чарлып, тускай адаттынып турганнар. Хемчиктиӊ солагай эриинге, Сүт-Хөлдүӊ девискээринге чурттап турганнарын сүт-хөл ондарлары, а Хемчиктиӊ оӊ талазында, амгы Баян-Тала, Ийме сууларныӊ чанында Хараганныг-Ховуга чурттап турганнарын, хараганныг ондарлары дээр турган. Оон ыӊай, Чадаананыӊ Бора-Хөл ховузунга чурттап турганнарын бора-хөл ондарлары дээр. Сууржуӊ амыдыралче шилчээнде, олар Тываныӊ барык бүгү кожууннарынче кандыг-ла бир чылдагааннарныӊ ужун көшкеннер. Чурттуӊ хамаатыларынга паспорттар тыпсып турда, төрел-бөлүктерниӊ аттары фамилиялар апаргылаан.

Ондар, кыргыс, долаан деп этнонимнерниӊ тыптып келгенинден бээр муӊ ажыг чылдар эрткен. Уйгурларныӊ Төп Азияга тургузуп турганы күрүнелери тыва чоннуӊ төөгүзүнге дорт хамаарылгалыг.

Ондар Сергей Октяевич, биология эртемнериниң доктору, профессор

Төлептиг база алдарлыг Ондарлар

1. Ондар, Коңгар-оол Борис оглу — Делегей чергелиг хөөмейжи.
2. Ондар, Эдуард Борис оглу — кино-шии артизи (актёр).
3. Ондар, Сергей Октай оглу — биология эртеминиң доктору, профессор.
4. Ондар, Хеймер-оол Опан оглу — физика-математика эртеминиң кандидады, хол-шыдыраага 1963, 1964 чылдарда Республика чемпиону, шыдыраага спорт мастеринге кордакчы.
5. Ондар, Курсат Кан-оол оглу — тывага дзюдога бир дугаар дээди эртемниг, тыва кижи.
6. Ондар, Товарищтай Чадамба оглу (1948–1999 чч.) — Тываның бир дугаар профессионалдыг скульптору, Россияның алдарлыг чурукчузу, творчество которого стало подлинным достоянием тувинского народа. Автор большинства монументальных скульптур в республике – памятник чабанам “Кадарчы”, памятник жертвам политических репрессий “Непокоренный”, бюсты Салчак Тока, героев Советского Союза возле парка и многих других станковых и камнерезных скульптур.
7. Ондар, Мерген Алексей оглу —
8. Охемчик, Ондар Дукур оглу — тыва салым-чаянныг журналист, шүлүкчү, фотограф. Россияның журналистер эвилелиниң кежигүнү, Тываның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү, Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы, "XX чүс чылда Тываның алдарлыг кижилери" деп номче ады кирген.
9. Ондар, Чимит-Доржу Байыр оглу — совет, российжи төре херээ кылып чоруур, инженер, тудугжу, хөй-ниитичи. Тыва АССР-ниң Сайыттар Чөвүлелиниң, Дээди Чөвүлелиниң даргазы. РСФСР-ниң Улусчу депутады (1990—1993), Россияның Күрдумазының депутады (2003—2007). Тыва Республиканың хөй-ниити палатазының даргазы (2019 чылга чедир), самбога ССРЭ-ниң спорт мастери.
10. Ондар, Өнер Хүлер оглу — россий тыва эмчи база политик, Федерация Чөвүлелиниң кежигүнү.
11. Ондар, Саян Оюн-оол оглу — россий дзюдоист.
12. Ондар, Чылгычы Чимит-Доржу оглу — политик.

Ондар уктуг тыва эки турачылар

1. Тыва эки турачы аъттыг эскадрон

1. Баян Ондар Айыжы оглу, гвардейжи анаа дайынчы, 1-ги взвод.
2. Сериң Ондар Чүлдүм оглу, гвардейжи анаа дайынчы, 3-кү взвод.
3. Чарык-Карак Ондар Барыспай оглу, гвардейжи анаа дайынчы, 5-ки взвод.
4. Кыстаа Ондар Каражык оглу, гвардейжи улуг сержант, танкыга удур боолар взводунуң 1-ги салбырының командири.
5. Чылбак Ондар Дөнгүр-Ак оглу, гвардейжи анаа дайынчы, танкыга удур боолар взвод.
6. Самбуу Ондар Кара-оол оглу, гвардейжи анаа дайынчы, танкыга удур боолар взвод.

2. Тыва эки турачы танкист

1. Тыртык Ондар Чуссума оглу – тыва эки турачы, сержант, танкының механик-чолаачызы.