Оожум океан

Википедия деп сайттан
Оожум океан

Оожум океан — шөлү-биле болгаш ханызы-биле бөмбүрзекте эң-не улуг океан. Барыын талада Евразия биле Австралия, чөөн талада Соңгу биле Мурнуу Америка, мурнуу талада Антарктида аразында чаттылып чыдар.

Хемчээлдер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Оожум океан соңгу чүктен мурнуу чүкче 15,8 муң хире км, чөөн чүктен барыын чүкче 19,5 муң хире км шөйлүп чыдар. Далайлар-биле кады шөлү — 179,7 сая км², ортумак ханызы — 3984 м, суунуң хемчээлиниң делгеми — 723,7 сая км³ (далайлар чокта тус-тузунда: 165,2 сая км², 4282 м и 707,6 сая км³). Эң ханы чери (аңаа чергелештир бүдүн делегейде) — 10 994 м (Мариан ховулу). Оожум океанның 180-ги меридианында ай-хүннүң солчулга шыйыы эртип турар.

Төөгү[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Бир дугаар океанны көрген европейжи кижи - испан чаалап алыкчы Бальбоа турган. 1513 чылда ол эдеринчилери-биле Панам мойналыкты кежип эрткеш, билдинмес океанче үнүп келгеннер. Океанче мурнуу чүкче ажыттынып алган турар ээтпектен үнүп келген ужун, Бальбоа ону Мурнуу далай деп адаан(исп. Mar del Sur). 11 айның 28-те 1520 чылда ажык океанче Фернан Магеллан үнүп келген. Ол 3 ай болгаш 20 хонук дургузунда океанны Оттуг Черден Филиппин ортулуктарга чедир кежип эрткен. Бүдүн аян-чорук иштинде аяс агаар-бойдус турган, ынчангаш Магеллан ону Оожум океан деп адаан. 1753 чылда француз географ Ж. Н. Бюаш (фр. Jean-Nicolas Buache) ону Улуг Өндүр океан деп адаарын саналдаан, Черде эң улуг хемчээлдерлиг боорга, ынчалза-даа ындыг ат делгеревээн. Ынчангаш делегей чергелиг географияда ооң баштай нептерээн Оожум океан деп ады улаштыр ажыглаттынмышаан. Англи дылдыг күрүнелерде ону Pacific Ocean деп адаар.

1917 чылга чедир орус карталарга Чөөн океан деп ат ажыглаттынып турган, ындыг ат орус аян-чорукчуларның баштай ынаар үнген үезинден тыптып келген.

Далайлар[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Оожум океанның далайларының, ээтпектериниң болгаш өөштериниң шөлү 31,64 сая км² (бүдүн океанның шөлүнден 18 %), суунуң хемчээлиниң делгеми 73,15 сая км³ (10 %). Далайларның хөй кезии Евразияны дургаар океанның барыын талазында: Берингов, Охотск, Япон, Иштики Япон, Сарыг, Чөөн-Кыдат, Филипп; Мурнуу-чөөн Азияның ортулуктарының аразында далайлар: Мурнуу-Кыдат, Ява, Сулу, Сулавеси, Бали, Флорес, Саву, Банда, Серам, Хальмахера, Молукк; Австралияның эриин дургаар: Чаа Гвиней, Соломон, Коралл, Фиджи, Тасман; Антарктиданың чанында далайлар (оларын чамдыкта Мурнуу океанга хамаарыштырар): Дюрвил, Сомова, Росс, Амундсен, Беллинсгаузен. Соңгу болгаш Мурнуу Америкаларны дургаар далайлар чок, ынчалза-даа улуг ээтпектер бар: Аляск, Калифорний, Панам.

Ортулуктар[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Муң шаа Оожум океанда тоо быдараттынган ортулуктар оттуг дагларның аттыккан соонда бүткен. Оларның чамдыктарын кораллдар шыва өзе берип чораан, ынчангаш түңнелинде барып ортулуктар катап далай адаанче кире бергеш, боттарының соонда коралл дээрбектер — атоллдар, артырып турган.

Ортулуктарның саны-биле (10 муң шаа) болгаш шөлү-биле Оожум океан делегейде бирги черни ээлеп турар. Океанда Черниң ийиги болгаш үшкү улуг ортулуктары бар: Чаа Гвинея (829,3 муң км²) база Калимантан (735,7 муң км²); эң улуг ортулуктар бөлүү: Улуг Зонд ортулуктар (1485 муң км², ооң санында эң улуг ортулуктар: Калимантан, Суматра, Сулавеси, Ява, Банка). Өске улуг ортулуктар болгаш бөлүк ортулуктар: Чаа Гвинея ортулуктары (Чаа Гвинея, Колепом), Япон ортулуктар (Хонсю, Хоккайдо, Кюсю, Сикоку), Филиппин ортулуктар (Лусон, Минданао, Самар, Негрос, Палаван, Панай, Миндоро), Чаа Зеландия (Мурнуу база Соңгу ортулуктар), Биче Зонд ортулуктар (Тимор, Сумбава, Флорес, Сумба), Сахалин, Молукк ортулуктар (Серам, Хальмахера), Бисмарктың болүглел ортулуктары (Чаа Британия, Чаа Ирландия), Соломон ортулуктар (Бугенвиль), Алеут ортулуктар, Тайвань, Хайнань, Ванкувер, Фиджи ортулуктар (Вити-Леву), Гавай ортулуктар (Гавайи), Чаа Каледония, Кадьяктың болүглел ортулуктары, Курил ортулуктар, Чаа Гебрид ортулуктары, Шарлотта кадынның ортулуу, Галапагос ортулуктары, Веллингтон, Ыдык Лаврентий, Рюкю ортулуктары, Риеско, Нунивак, Санта-Инес, Д‘Антркасто ортулуктары, Самоа ортулуктары, Ревилья-Хихедо, Палмер бөлүглел ортулуктары, Шантар ортулуктары, Магдалена, Луизиад бөлүглел ортулуктары, Линг бөлүглел ортулуктары, Луайоте ортулуктары, Карагин, Кларенс, Нельсон, Принсесс-Ройал, Хановер, Командор ортулуктар[4].

Камчатка.
Авачин бухта
Савай (Самоа) ортулукта вулканның
частып турары, 1905ч.
оожум океан тайфуннарының
эрттер оруктары, 1980—2005 чч.
Саомай (оң тала) биле Бопха деп
тропик циклоннар, 2006ч. август 8