Пор-Бажың
Пор-Бажың шивээзи Тере-Хөлдүң мурнуу-барыын талазында. Ооң 9 метр ханаларын өрттетпээн тууйбудан болгаш дойдан туткан.
VII чүс чылда туттунган шивээ ортулук кырында, а ортулук хөл адаанга меңги дош кырында турар. Шивээ 3,5 га шөлдү ээлээн. Бо тураскаал нарын архитектуралыг, дорт дөрт-булуңчуктуң иштинде буддисчи мандаланы сагындырып турар 26 бажың бар.
Ол тураскаалды эртемденнерден бир дугаарында Минусинск музейиниң ажылдакчызы Д.А.Клеменц 1891 чылда көрүп каан. 1957 болгаш 1963 чылдарда С.И.Ванштейн баштаан экспедиция ооң төвүнде турар кайгамчыктыг орду бажыңның орнун шинчилээн.
Шивээге шинчилел ажылдары аңаа өрт болганын херечилээн. Кончуг чараш архитектуралыг, кожа туткан бай бажыңнар дөгере өрттенген. Эртемденнерниң санап турары-биле алырга, ону бурунгу уйгулар, Баян-Чор (Элемтиш Бильге) каган чүгле шажын ужур-дузалыг кылдыр эвес, а камгалал шивээзи кылдыр база туткан.
Дараазында IХ чүс чылда түрк дылдыг аймактар - уйгурларның, кыргыстарның болгаш түрктерниң аразында демисел күштелген соонда, Хемчик хемниң унун болгаш Улуг-Хемниң эриктерин дургаар 17 шивээ болгаш бир хайгаарал пунктузу туттунган.
2007-2008 чылдарда РФ-тиң онза байдалдар сайыды С.Шойгунуң эгелээшкини-биле тургустунган "Пор-Бажың шивээзи" культура фондузу шивээ орнунга комплекстиг археологтуг шинчилелдерни эртемденнерниң, студентилерниң дузазы-биле чоруткан.
100 хире чыл болгаш, хөлдүң адаанда меңги дош эриирге, Тере-Хөлдүң суунга Пор-Бажың шивээзи алзыптар деп, эртемденнер санаан.
Дөзү[эдер | вики-сөзүглелди эдер]
Дарбаа Ю.К. "Тыва дугайында 99 айтырыгга харыы"