Салчак, Александр Мургутеевич

Салчак Александр Мургутеевич (1936 чылдың май айның 27-ниң хүнүнде Бай-Тайганың Кызыл-Даг суурунга төр.) – уран чүүл болгаш аас чогаал башкызы, чогаадыкчы база ыраажы артист.

Намдары

Ачазы Мургутей бай-шыдалдыг арат кижи чораан, авазы Шожумаа – даараныр шевер. Саша 5 кыс уруг аразында чаңгыс хеймер оол болган.

1957 чылдан эгелеп мынчага чедир үзүктел чокка ажылдап келген. Баштай башкылап ажылдап эгелээш, оон культура шугумунга барык 50 чыл иштинде ажылдаан. Сөөлзүредир Кызыл кожууннуң организас-методиктиг төвүнге 18 чыл иштинде ажылдааш, уругларга бөлгүм ажыткаш, аас чогаалынга кичээлдерни эрттирип турган.

Александр Мургутеевич 1962 чылдан эгелеп Тыва АССР-ниң Министрлер Чөвүлелиниң радио, телевидение комитединге ажылдай берген. 1964 чыл – Москваже гастрольдап чоруп эгелээн чылдары. Тыва Арат Республика Россияның составынга киргенинден бээр 20 чыл болганынга тураскааткан юбилейлиг концертке Москваның съездилер ордузунга 105 артист киржип чораан. 1964 чылда радио, телевидение комитединге ажылдап турган үезинде Тываның 20 чылынга тураскааткан ол концертке киржип, Москваның Кремль Ордузунуң сценазынга талантызын бараалгадыр аас-кежиктиг болган. Сергей Михалковтуң «Эзирик койгун» («Заяц во хмелю») деп шоодуглуг көргүзүүн (басня) номчаан соонда, ол басняның автору – Сергей Михалков Александр Салчактың талантызын магадап кайгап, бедик үнелелди берген. Тывадан бот-тывынгыр артист келгеш, ооң чогаалын ындыг чараш-шынарлыг овур-хевир киирипкенинге совет классик мынча деп чугаалаан: «Саша, кайы-даа чуртка баар болзуңза, сени сөс чокка чон билиптер» дээн.

1965 чылда Александр Мургутеевичини Тыва АССР-ниң Культура яамызынче ажылдаары-биле шилчиткен. 1980 чылда «Саян» ансамбльдиң директору болуп, ол коллектив-биле Чөөн Кавказ, Ставрополь край, Сочи, Калмык АССР, Адыгей автономнуг область, Калуга, Тула, Смоленск, Брянск хоорайларже солун программазы-биле четкеш келгеннер. Ниитизи-биле Россияның 22 хоорайын кезип, боттарының талантызын бараалгадып көргүскеш, Тыва АССР-ниң Ленинчи комсомол аттыг шаңналын алганнар.

"Аян", "Саян" ансамбльдер

Александр Мургутеевичиниң ады «Аян» ансамбли-биле тудуш харылзаалыг деп болур. Александр Мургутеевич ол үеде “Аян тудаал” деп ыры чогаадып каан, ол ырыга даянып алгаш “Аян” деп ансамбль тургустунган. Александр Мургутеевич национал колориттиг ансамбльдер тургузарынга идепкейлиг киржип, оларның концерт программаларын тургузарынга үлүг-хуузун киириштиргенин чүгле бо Тываның чону эвес, өске-даа чурттарның көрүкчүлери сактып, үнелелди берип турган.

1967 чылда Новосибирскиниң опера болгаш балет залынга «Саян» ансамблиниң хомусчулары көрүкчүлерниң үнелелин алган, көрүкчүлер оларны улуг сонуургал-биле көрген. Ол концерттиң программазының сценарийин Александр Мургутеевич тургускан. Новосибирскиге фестивальга киришкеш, бирги черни чаалап алгаш келгеннер, бир талазында сыгытчылар, бир талазында хомусчулар, каргырааны игилчилер эгелээн турган. Хомусчулар болгаш сыгытчыларның каттышкан ансамбли 26 кижи турган. 1979 чылда Москваның удуртулгазы-биле Азербайджанның Баку хоорайга Россия Федерациязының улустарының литература болгаш уран чүүлүнүң шуулганы болган.

1980 чылда Ак-Довурактың асбест комбинадының парткомунуң даргазы Владимир Хертекович Сүге-Маадыр Александр Мургутеевичини Ак-Довурактың культура ордузунга ажылдаар кылдыр чалаан. Ол үеде Александр Мургутеевичиниң удуртулгазының ачызында аңаа киришкеш келген коллективи Бүгү Эвилелдер аразынга көрүлдеге үре-түңнелдиг болганы бадыткаттынган. Чаа-чаа идеяларлыг, солун программалыг уран чүүлдүң мастери Александр Мургутеевич чүгле Ак-Довурак хоорайның эвес, харын Барыын-Хемчик кожууннуң культура амыдыралын көскүзү-биле байлакшыдып сайзыраткан.

Александр Мургутеевич шиилерниң музыкалыг каасталгазын ажылдап кылбышаан, боду идепкейлиг киржип турган. Оларның аразында ойнаан маадырлары «Самбажык» деп шииден Кызыңнай-Хүндүнүң ролю, «Найырал» деп шииде Дуруяа мээреңниң ролюн, Кызыл-Эник Кудажының «Он бир» деп шиизинде немец офицер Курттуң ролю дээш өске-даа рольдарны чедиишкинниг ойнаан.

Аас чогаал-биле депшилгези

1988 чылда Александр Мургутеевич Москвага болган Бүгү Делегей чергелиг улустуң аас чогаалының (фольклор) фестивалынга киришкеш келген. Ынчаар орта Александр Мургутеевич ол үеде сураглыг ыры «Кежээки подмосковье» деп ырыны игил үделгези-биле ырлап дүжүрген. Ол ырының дүлгээзининге алыскан дыңнакчылар ооң-биле кады шупту боттарының дылынга ырлажып эгелээн: азербайджаннар боттарының дылынга, даштыкылар боттарының дылынга, студентилер база кады ырлашкан – ол ырыны билбес кижи чок болган. Ырының төнчүзүнде игилдиң үнүнге немештир шупту ыраажылар боттарының национал хөгжүм херекселдеринге каттыжып ойнап төндүрген. А ол хенертен үнген янзы-бүрү чоннарның национал хөгжүм херекселдериниң үделгези-биле дооскан ыры аңгы-аңгы черлерден келген чоннарның найыралын улам быжыктырып, чаңгыс аай мөөңнеп, ону эгелеп каан Тывадан келген киржикчиниң дидим чараш күүселдезинге мага хандыр өөрүп четтиргенин илередип турганнар. Александр Мургутеевичиге “Бүгү делегей чергелиг улустуң аас чогаал фестивалының лауреады” деп шаңналды берген.

1990 чылда Александр Мургутеевич Кызыл кожууннуң улусчу театрының режиссёру болуп ажылдап эгелээн. Аңаа солун шиилерни салган. Чижээлээрге, Виктор Көк-оолдуң «Үениң чечектери» деп шиизинге үндезилеттинген чаңгыс көжегелиг «Үениң негелдези» деп шиизи, Кара-Кат Ооржактың «Коммерсант» деп шиизин салган. Бо шиилер шупту ол үеде «Арбай-хоор» деп агиткультбригаданың кол репертуарынга турган болгаш Кызыл, өске-даа кожууннарның көрүкчүлери күзелдии-биле сонуургап көөр турган. 1992 чылда Александр Мургутеевич Кызыл кожуун чагыргазының культура килдизиниң культура чырыдыышкын ажылының талазы-биле кожуунда организас-методиктиг төптүң эргелекчизи кылдыр ажылдап кирген. Бо ажылга ажылдап киргеш, кожууннуң культура чырыдыышкын четкилеринге практиктиг база методиктиг дузаны чедирбишаан, ынак ажылы – бот-тывынгыр артист ажылын уламчылап, национал байырлалдарга сценарийлерни бижип, ону сценага тургускан: «Шагаа», «Наадым», «Дүк-Дою» ол ышкаш вечер-портрет овур-хевир, тематиктиг кежээлерни эрттирер турган.

Ол-ла чылда Якутияга болган 2-ги Делегей чергелиг конгресске киришкеш, Александр Мургутеевичиниң удуртуп турган коллективи лауреат шаңналды алган. Якутск хоорайда ол-ла үеде ажыттынган «Делегей улузунуң хомустары» деп музейде Александр Мургутеевичиге тураскааткан булуңу бар. Ында Александр Мургутеевичиниң кылган янзы-бүрү он бир аңгы хевирниң хомустарын делгеп аскан. Александр Мургутеевич өске-даа тыва национал хөгжүм херекселдерин бодунуң холу-биле кылып сиилбип каастап тургаш, бот-боттарынга дөмейлешпес, тускай кылдыр кылган. База оларынга тергиин ойнаар турган. Бажыңында бир өрээли мастерская апарган болгаш ында ховар дээн тыва хөгжүм херекселдериниң музейи болуп турар.

Александр Мургутеевич – Тыва улустуң хөгжүм херекселдерин кылыр тускай мастер, Ак-Довуракка ажылдап турган үелеринде өөреникчилерни өөредип, көрүлделерге киириштирип, Кызылдың уран чүүл училищезинге тускай кичээлдерни эрттирип турган. Александр Мургутеевич тыва хөгжүм херекселдерин – игил, бызаанчы, чадаган, дошпулуурну кылган.

Дөзү

1. Сундуй Д.М. Хомустуң тергиин күүседикчизи Салчак Александр Мургутеевич. Кызыл: ААН “Тываполиграф”, 2014
2. Алдынай Чимит. И Михалков благословил // Тувинская правда. 31 мая 2011. № 55