Сарыг шажын өг-бүле чурумунуң дугайында

Сарыг шажында (буддизмде) өг-бүлелиг болуру багай дивейн турар. Өг-бүле кижиге чугула херек. Өг-бүле чокка кижи туруп шыдавас. Бүгү-ле чүүл амгы-үеде тургустунуп келген байдалдан хамааржыр.

Эр болгаш херээжен кижиниң хамаарылгазы

Эр болгаш херээжен кижиниң хамаарылгазы арыг ынакшылга үндезилеттинген болур ужурлуг. Буддизмде мынча деп турар: эгезинден эгелеп кадайыңарга эмин эрттир чигирзиг шай берип амдажыдып алыр болзуңарза,сөөлзүредир чеже-даа чигир каар болзуңарза,кадайыңарга шай чигирзиг эвес ышкаш сагындырар. Херээжен кижи ашаанга эгезинден эмин эрттир чигирзиг шай бербес ужурлуг. Баштай эвээш чигир бээр, оон чигирни бичии-ле көвүдедиптер оон база элээн хөйнү каап бээр, чоорту чигирин көвүдедип-ле олурар, ынчан ол аңаа таарзынып: "Кандыг кончуг амданныг шай боор!" дээр. Чуртталганың эчис төнчүзүнге чедир ынчаар уламчылаар.

Бистиң чоннувустуң езу-чаңчылында - Төвүтте, Тывада, Бурятияда, Калмыкияда-даа эр кижи эге дээрезинде херээжен кижиже шоолуг кичээнгей салбас чораан. Херээжен кижиниң тонун кедире тудуп бербес, автобустан дүжерге, холун сунуп тутпас. Эгезинден тура шак ынчаар кичээнгей салыр чурум шын эвес болур. Херээжен кижи боду кеттинзин, сандайга боду олурзун. Кажан ол шынап-ла аарый бээрге, аңаа сандай салып бээр, шай кудуп бээр кижи бир дугаарында силер (ашаа) болур ужурлуг силер. Бистиң ёзу-чаңчылывыста ындыг, бистиң өгбелеривис ону сагып чораан. Ол бистиң буддисчи чурумувус-тур.

Европа культуразында

Европа культуразын ап көөр болзувусса ашаа баштайгы хүнде дыка эки кижи болур. Кадайы каң кадык-даа болза, аңаа шайны кудуп бээр, холун сунуп бээр, кеттинеринге дузалажыр. Ынчалза-даа 2-3 хүн азы 3 чыл эрткен соонда, кадайы аарый бээрге, ашаа каапкаш чоруй баар. Ол кончуг шын эвес.

Шын хамаарылга болгаш негелделер

Херээжен улус, ылаңгыя аныяк уруглар, эгезинден тура боттарынга ындыг хамаарылга күзеп, ындыг кичээнгей негевес ужурлуг силер. Эгезинде силерже улуг кичээнгей салып, көскүзү-биле силерже сагыш салып турар болза, оваарымчалыг болганы дээре. Чүге дизе силерге ёзулуг дуза херек апарган үеде, ындыг кижи дезип чоруй баар. Силерге эки хамаарылгазын эгезинде бар шаа-биле эмин эрттир көргүзүксээр кижиге эвес, а бодунуң сагып чоруур дүрүмнери бар кижиге бүзүрээр ужурлуг силер. Сандайга бодуңар олуруңар, тонуңарны бодуңар кедиңер. Бир кижи силерге дузалажыр деп баар болза, "Мен кадык мен, тонумну бодум кедип алыйн, бир эвес аарый бээр болзумза, ынчан силерниң дузаңарны көрүп,аңаа өөрүп, аас-кежиктиг болур мен" деп чугаалаар силер.

Частырыглар болгаш оларны эдери

База бир частырыгның бирээзи - ашаа-даа, кадайы-даа аразында хамаарылгазындан, бот-боттарындан хөйнү манап чорууру. Ашаа эгезинде мынчаар бодаар: "Өгленип алыр болзумза, аъш-чем кылып паштаныр, идик-хеп чуур, аштанып арыгланыр кижим кадайым болур". Шак ындыг идегел-биле өгленип алыр. "Өгленип алыр болзумза, ашаам меңээ ону-мону садып бээр. Ажылдаан херээм-даа чок, шөлээлеп дыштанып чоруур мен" деп,кадайы бодунуң уунда көңгүс өске манаашкыннарлыг, идегелдиг болур. Бот-боттарының аразында чугаалаждып турда, ашаа кадайының сонуургалын деткип, ооң сагыжынга киир таарыштыр чугаалап каар: "Ийе, өгленип алыр болзувусса, мен сеңээ ону-мону кылып бээр мен, мен ындыг-ындыг кижи дир мен, ону-ону кылып шыдаар мен,менде ындыг арга бар."Херек кырында ол 10% шынын, 90% анаа ооң сагыжынга таарыштырып хөөредип чугаалап турар. Шак ындыг элең-тендиң фундаментке бажың тудар болза, ол дораан буступ каар. Иелээн бот-боттарындан бир-ле онзагай улуг чүүл манап,өг-бүле тудуп алганының соонда күзеп, манап чораан чүүлдери бүтпейн барган соонда, чоортуу чарлырының дугайында бодап эгелээрлер. Оон чарлыр. Ооң соонда өске кижи дилеп эгелээрлер. Ол-ла философияны бодап эгелээр. База катап өгленир, база катап чарлыр. Ол дээрге бистиң ёзу-чаңчылывыска таарышпас чүүл-дүр. Бистиң чаңчылывыс мындыг: бир катап өг-бүле тудуп эптешкен соонда, чуртталганың төнчүзүнге чедир кады чоруур.Өг-бүлени үр кадагалап артырып алырынга шыдамык болуру чугула. Эгезинде бот-боттарындан хөй чүве манаан херээ чок, мындыг чүвени медереп бодаар: "Мен кижи дир мен, кижи болганымда,өскелерден хамааржып чоруур мен. Берге үелерде кады турар бис, бот-боттарывыска дузалажыр бис" - өг-бүле тударының алыс шын утказы ол.

Өг-бүле дээрге " бис ийи катчып алгаш, аас-кежиктиг болур бис" дээни эвес-тир. Өг-бүле дээрге берге үелерде кады турары, бергелерни кады уткууру, оларны кады ажып эртери-дир. Бир-ле чүвеге таалап өөрүүр дээш бот-боттарынга ашак-кадай болуру албан эвес. Оон-даа өске өөрүшкүлер бар: бир шил водка, аъш-чем салыры, эш-өөөрүн кыйгырып алгаш, хөөрежип өөрүп хөглээри. Ынчалза-даа шак ындыг өөрүшкү дээрге мугулай өөрүшкү-дүр.

Кижи үргүлчү кадык болуп шыдавас, аңаа олча-омак чедиишкин үргүлчү аайлажып чорбас. Ынчангаш кайы-бирээзи аарый бээр дээн ышкаш берге үелер чедип келирге, ийи кижи кады, иелээн деңге амыдыралдың бергелеринге удур туржуп, ону ажып эртер дээш өг-бүле тудар. Шак ындыг кижи бүдүн назынында идегелдиг эш болур.

Кады чурттаар эш тып алырда

Кады чурттаар эш тып алырда, бир дугаарында ол кижиниң бай-ядыызын, чараш, чараш эвезин көрбейн, а идегелдиг бе дээрзин шинчилээр. Өг-бүле тудар эш шилип алырының бир дугаар негелдези - ол идегелдиг кижи бе дээрзин көөр, чараш,чараш эвези чугула эвес, ийиги чергеде чүүл-дүр. Баштай ол идегелдиг бе, идегелдиг эвес бе, аңаа бүзүреп болур бе, азы чок бе дээрзин билип алыр. Бо дугайын аныяк улус булганчок уттуп алыр. Ынчангаш шаандан тура, амгы үеде-даа Төвүтке бүгү назынында кады чурттаар эш тып алырынга ада-ие киржир. Бир дугаарында, ол идегелдиг кижи бе дээрзин көөр. Ооң төрел аймаан, ада-иезиниң кандыг чораанын шинчилеп көөр. Төвүтке ада-ие ажы-төлүнге кады чурттаар эш тып бээринге дорт киржир. Ада-иези мынча дээр: "Бистиң саналывыс бо-дур. Чөпшээрежир сен бе, чөпшээрешпес сен бе, боданып көр!". Тывага ындыг чаңчыл турган бе? (залдан үннер: "Ийе!") Кады чурттаар эжин ада-иези шилип бээри дыка чугула, чүге дээрге ол идегелдиг кижи бе дээрзин аныяк кижи чааскаан билип шыдавайн баар.

Өг-буле тудуп тура, эгезинде-ле мындыг шиитпирни хүлээп алыр ужурлуг силер:"Бис ам ашак кадай болуп, өг-бүле тудуп алган бис, бо үеден эгелээш чуртталгавыс эки-багай, бай-ядыы-даа болур болза, эчизинге чедир кады чоруур бис". Ийи кижи ындыг шиитпирни хүлээп алгаш, шак мындыг даңгыракты хүлээнип алыр: "Мээң ашаам, кадайым будун-даа чидирип алыр болза, мен ону кагбас мен, үргүлчү кады чоруур мен". Буддисчи өг-бүлениң чуруму шак ындыг. Өг-бүле туткан соонда, өг-бүле найыралды, эптиг-эвилең байдалды кадагалап арттырып алыры дыка берге.Өгленип алыры белен-даа болза, амыдыралдың эчизинге чедир кады чурттаары берге.

Ажынып-хорадап тургаш

Ажынып-хорадап тургаш, чүнүң-даа мурнунда кижи боду бодун хайгаараары чугула. Ажынып-хорадап турар үеңерде силер "бичии сээдеңзимаар апарган мен" деп билип, сактып чоруур ужурлуг силер. Ол үеде силер херекчок сөстер чугаалап, кады чурттап турар эжиңер-биле араңарда эптиг-эвилең байдалды үреп турар силер. Кылыктанып тургаш бодуңарга чугаалаңар: "Мен ам сээдеңзимаар апарган мен, ынчангаш чүнү-даа чугаалавас ужурлуг мен". Эжиңерге херек кырында шынап-ла ынак хиреңерде, хорадап тургаш:"Мен сеңээ ынак эвсе мен, көөр хөңнүм чок" деп сөглээн сөзүңер силерниң эжиңерге улуг согуг болур,өг-бүле амыдыралынга улуг чөрүлдээни тургузар. Ындыг байдал чарылбаан-даа болза тиглени берген аякка дөмей болур. Аякта тиг бар болза, эрте-даа бол, орай-даа бол, ол дөмей чарлып калыр. Кылык үезинде эдипкен сөстериңерниң салдары ол болур. Сагыш сеткил эмин эрттир хөлзеп турар үеде шупту чүвениң дөгерезин тө каап чугаалап болбас деп буддизм өөредип турар. Аажок хөлзеп турар сагыш-сеткил кажан-даа эки чүвеге чедирбес. Чүге дээрге бир удаа эдипкен сөзүңерни катап эгидип ап шыдавас силер. Чугаалаксаан чүүлүңерни ооң соонда-даа чугаалап болур силер. Ындыг эптиг арга силерге дөмей-ле таваржы бээр. Бо чагыг сөстерни утпайн чоруңар. Хорадап турар үеңерде эжиңер дугайында бажыңарда кирген бодалдарыңарны чугаалаваңар. Баштай эжиңерниң чугаазын дыңнаарын кызыдыңар. Ол чүге ынчаар чугаалап турарыл? Чүү дээш ынчап турары ол? Ооң чылдагааны черле турар ужурлуг. Чүү-даа чүве чылдагаанныг. Силерниң баарыңарда илереп көстүп турар чүүл херек херек кырында ындыг эвес, сыр өске болур. Баштай өске кижиниң бодалын дыңнаңар. Кижини кылган частырыы дээш ыяттырып эпчоксундурары чугула. Кылган чазыы дээш кижи хорадай бээр азы бодун аас-кежик чок кылдыр бодап, хилинчектени бээр шак ындыг сөстерни кажан-даа чугаалаан херээ чок. Кижи бодунуң чазыын миннип, ыядып турар болза, ооң аазаашкынын, аксы-сөзүн-даа алган херээ чок. Бот-боттарының бичии-бичии частырыгларын өршээп эрттирип турар болза эки. Тургустунуп келген кандыг-бир байдал аайы-биле азы чедир бодавайн барганы-биле эжиниң кылыпкан бичии частырыгларын өршээп эрттириптери чугула. Өг-бүлениң ёзу-чуруму ындыг. Шыдамык болуру чугула.

Дөзү

Геше Джампа Тинлей. Буддизм. Амыдыралга ажыктыг дөрт алыс шын. Тываның Ю.Күнзегеш аттыг ном үндүрер чери. Кызыл, 2008.