Философия (тыва ужуктер киирер херек)

Википедия деп сайттан
Огюст Роденнин " Угаакчы" (фр. Le Penseur) деп хой кезиинде философиянын демдээ кылдыр ажыглаттынып турар скульптуразы
Буддий Хуэйкэ философ бодалдарында, кыдат Ши Кэ (кыд.) чурукчунун гравюразы, X век
«Кижи бурузу оода ында-хаая философияны шинчилеп турар».
  Ши Кэ (кыд.) «Девушка с книгой» деп чуруу, XIX век

Филосо́фия  (эрги грек дылда бурун-грек φιλοσοφία, ол олчаан — «ханы угаанга ынакшыл», «мерген угаанга ынакшыл») — эн-не ниити тайылбырлар,  кызыгаарлыг кыска туннеттинген билиишкиннер база  боттуг чуулдун, билип алыышкыннын кол принциптеринин, кижинин боттуг чуулунун, кижи-биле делегейнин хамаарылгазынын дугайында билиглер системазын будуруп турар делегейни билип алыр тускай хевир[1][2][3]. Делегей болгаш ниитилелдин хогжулдезинин бугу-ниити хоойлуларын шинчилээри,  билип алыышкын болгаш угаазылал процезин бодун шинчилээри , анаа немей мозу-будуш билиглерин болгаш унелелдерин шинчилээри философиянын сорулгаларынга бугу оон тоогузунун дургузунда хамааржып турган. Философиянын эн-не кызыгаарлыг айтырыгларынын санынга хамааржыр чижек айтырыглар: "Делегей билип шыдаттынгыр бе?", "Бурган бар бе?", " Алыс шын деп чул?", "Эки деп чул?", "Кижи деп чул?", "Чуу шаг-шаандан  турганыл - кижиниң медерелинден хамаарышпас боттуг чүүл азы медерел бе?" база оон-даа оске.[4][5].

Харын чамдыкта философияны элээн кызаа,  тодаргай шинчилээр чуулдуг эртем  кылдыр тодарадып турарын амгы уенин философтары удур саналдап турар. Амгы уенин философтары философия дээрге делегей коруушкуну деп саналдап турар. Ол дээрге бугу бар чуулду билип алырынче ниити критиктиг подход бооп турар, ону кандыг-даа объектиге азы концепцияга ажыглап болур. [6][7]. Бо уткада кижи бурузу оода ында-хаая философияны шинчилеп турар.[6].

Философия херек кырында хой ангы философ бот-боттарынга удурланышкак, ындыг болза-даа бот-боттарын немеп турар ооредиглер хевиринде тургустунуп турар.[9].

Философиянын иштинче дыка хой эртемниг талалар кирип турар: метафизика, эпистемология, этика, эстетика, политиктиг философия и эртем философиязындан эгелээш, дизайн философиязы болгаш кино философиязынга чедир.

Тода болгаш ажыл кылып шыдаар методологтуг парадигманы кылып ап шыдапкан эртем талалары  философиядан тускай эртем дисциплиналары кылдыр ангыланып чорупкан, чижээ, физика, биология болгаш психология бодунун уезинде ангыланы бергеннер.[6][10].

Философиянын утказы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Ниитинин ончузунче шилчиттинген кижи ортемчей дугайында нормага дуушкек чурттакчы-практиктиг билиишкинниг болур.  Дурум ёзугаар ол эрткен салгалдын опыт-дуржулгазынга даянмышаан, организас чок куш-биле тургустунар. Ынчалзажок кижи  чуртталгазында кижинин бодунун делегей коруушкуну куш чедип шыдавас чидиг берге айтырыгларга таваржы берип болур.  Оларны шиитпирлээри кижинин-даа деннелинде, база ниитилелдин-даа деннелинде, элээн бедик, критик-рефлексивтиг делегейже хамаарылгалыг деннел херек. Ол деннелде философия туруп турар. 

Философиянын ылап тодарадылгазы ажык философтуг айтырыг бооп турар.Чуге дизе оон шинчилээр чуулу  тода илереттинмээн - философия шупту берге тургустунган чидиг айтырыгларны шинчилеп, сайгарып турар, оон иштинде билип алыышкыннын бодун чидиг айтырыглар аразынче база киирип турар (эпистемиология талазы-биле).Философиянын бар турарындан бээр,тыптып турган ангы-ангы философчу школаларнын ооредиглеринин кызыгаарын барымдаалап, "философия деп чул" деп айтырыгга янзы-буру тодардылгалар берип болур. Ынчангаш тодаргай уткада философиянын тодарадылгазы эпохадан хамааржыр.  

Оске талазындан коорге, философия кол каттыштырып турар принциптиг - кандыг-даа философчу бодал бир-ле боданыышкын принцивинге дуушкен турар ужурлуг, чижээ, логикага.  Философчу угаазылалды супранатурализм болгаш хуулгаазын чуул дээрге-ле бодал чок чуул даап бодаттынган мифологтуг биле шажынчы угаазылалдан чоптуг угаап-боданыышкын ангылап турар. Ындыг болза-даа философияны олар-биле кады,чижээ, шажын-чудулге-биле амыдырап шыдавазын айытпайн турар. Харын кандыг-бир шажын-чудулге философчу системанын ундезини кылдыр хулээттинип турган байдалдар нептеренгей турган. Оон рационалдыг философчу аппарат ол шажын-чудулгенин дурумнеринге чагыртпаан билиглернин чаа адырларынын дараазында хогжулдезинге ажыглаттынып турган. Чижээ, Ведаларны эрте-бурунгу индий философия тайылбырлап турган, а Библияны ортаа вектин философтары (Блаженный Августин, Фома Аквинский база оскелер) тайылбырлап турганнар. База философчу угаазылал кандыг-бир шажын-чудулгенин чоптуун шынзыдар азы, ниитизи-биле алырга, Бурганнын барын шынзыдар оралдажыышкыннарга ажыглаттынып турган байдалдар нептеренгей. Чижээлээрге, апологеттер христиан шажыны медерелдиг кылдыр ундезилээрин кызып турганнар. 

Логикадан ангыда,  философиянын будунун философчу угаазылалдын база бир аргазы хандырып турар. Философияда чаа агым, чаа идея азы чаа философчу школа бурузу мурнундагы философчу концепциялар-биле  бодунун чаа парадигмазынын кызыгаарында критиктиг анализти бербишаан, бодун хамаарыштырып турар. Чижээ, "Критика чистого разума" деп Иммануил Кантын алдарлыг ажылы рационализм болгаш эмпиризм концепцияларынын критиктиг анализин тургузуп турар. Мынчангаш, логика биле критиктиг анализ философчу угаазылалдын баганалары бооп турар база философиянын будун болурун хандырып турар. 

Оон-биле катай философиянын тодарадылгазынын тода эвези оон онзагай чуулу бооп турар болгаш философияны оске эртемнерден ангылап турар. Бир эвес философтар кандыг-бир уре-туннелдиг билип-алыышкын методологиязын тыпкаш, философия чокка шинчилеттине бээр адыр кылдыр  улуг депшилге кылып шыдаптар болза, ол адыр анаада философиядан ангыланып ангы дисциплина апаар. Ынчалдыр, билип-алыышкыннын эртем методунун бойдустун объектилеринин ангы класстарга чедиишкинниг хереглээни, тончузунде дистинчек бойдус эртемнеринче узулген, натурфилософиянын чартыы шуут философиядан ангыланы берген. Чижээ, Исаак Ньютон "Математические начала натуральной философии" деп фундаменталдыг ажылын, оон бодалы-биле, ол уеде философ тургаш бижээн, а амгы уеде физик, математик кылдыр алдаржаан. Бугу англи дылдыг эртем амгы уеге дээр философия-биле торел истерин кадагалап чоруур, чижээлээрге, шупту оон эртемнеринде дээди эртем чадазы "Доктор философии" (англ. Ph.D.)[11] деп атты эдилеп чоруур.

Лениннин "Материализм и эмпириокритицизм" деп ажылында саналдааны , «...за гносеологической схоластикой эмпириокритицизма нельзя не видеть борьбы партий в философии, борьбы, которая в последнем счёте выражает тенденции и идеологию враждебных классов современного общества. Новейшая философия так же партийна, как и две тысячи лет тому назад. Борющимися партиями по сути дела… являются материализм и идеализм»[12].

Разделы философии[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Классическое разделение философии на предметы, дополненное современными разделами

Дараазында философиянын тодарадылгазын тодаргайлаары оон ангы кезектерин шинчилеп бижииринче шилчип турар. Философия ийи кол хемчээлдерге чарлып турар: шинчилээр чуулдеринге болгаш "хевирлеринге"-биле дээрге-ле ангы школаларга болгаш концепцияларга.

Бир дугаар хемчээл философиянын ажыглаттынар адырларын барымдаалап ангылап турар. Черле билдингир, шак-ла мындыг хуваашкынны ангы кылдыр чоргузуп болур. Ындыг улуг хуваашкыннарнын бирээзи философияны метафизикага (амыдырал, боттуг чуул дугайында айтырыглар), эпистемологияга (билип-алыышкыннын дугайында айтырыглар) болгаш аксиологияга (унелиг чуулдер база мораль дугайында айтырыглар) чарып турар. Биригээр чугаалаарга, шору классиктиг вариантыда, кырында бижиттинген уш адырлардан ангыда, тускай эртемнерже логика ( медерелдиг философчу аппараттын сайзырангайжыыры) биле философиянын тоогузу (эрткен философтуг концепцияларнын критиктиг анализи) база хамааржып турар.  Аристотель философияны теоретиктиг, практиктиг болгаш поэтиктиг кезектерге чарып эгелээн.[13]

Ийиги хемчээл янзы-буру философчу школаларны болгаш методологияларны тускайлап турар. Эн-не улуг ындыг хуваашкын, чижээ, бугу барыын  философиянын тускай сегмент кылдыр ангыланганы. Бугу барыын философия дээрге-ле антиктиг (бурунгу грек болгаш римнин) база шупту философчу школаларнын, угланыышкыннарнын каттыжылгазы, соонда барып Барыын Европага, США-га тывылган, чижээлээрге, немец классиктиг философия, француз философия дээш оон-даа оске. Тоогу-биле алырга, дыл болгаш девискээр моондактарынын салдары-биле ангы-ангы философчу школалар тодаргай чурттар болгаш чоннар иштинге турумчуп арткан, чижээ, бурунгу грек философия, кыдат философия азы немец философия.  XVII вектен тура чоорту глобализациянын хогжулдези-биле национал болгаш чер-девискээр ылгалдары эвээш рольду ойнап эгелээнинден, ангы философчу агымнар интернационал апаргаш, география, культурага хамаарышпайн, чаа аттарлыг апаргылаан, чижээ, марксизм, экзистенциализм база оон-даа оске. Оон-биле катай амгы хунге дээр янзы-буру философчу угланыышкыннарны тургузуп турар чамдык дыл болгаш культура ылгалдары артпышаан.  Мындыг чугула хуваашкыннарнын бирээзи -  амгы философиянын континенталдыг философияга - колдуунда амгы француз болгаш немец философтарнын ажылдарын киирип турар, база аналитиктиг философияга - англи дылдыг чурттарда хогжуп турар, чарып турар[14].

Антик уеден бээр, онза амыдырал оруктуг философия  бугу талалыг утканы  алган. Ангы философчу школаларга хамааржыр болганындан, янзы-буру чуртталганын  стильдеринге сундулуун адепттерни философия негеп турар[15].

Шинчилээр чуулу[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Логика[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Бир-тээ философия чоптуг бодалдардан турустунган болганда, логика философиянын баштайгы атрибуду (доктаамал бот-шынары) бооп турар. Ангы-ангы философчу концепцияларны анализтээрде азы бот-боттарын деннештирип коорде, янзы-буру философчу саналдарнын, теорияларнын критиктиг анализин эрттирери  - эргежок чугула. Кижинин боданыры текстуалдыг болганда, логика созуглелдер, дылдар анализи-биле сырый харылзаалыг. Логика текстуалдыг угааны илереткеш,  анализке таарымчалыг хевирлерни тодарадып турар. Логиктиг бодалдын илереттинеринге, бирги базым кылдыр силлогизмнернин (бодалдарнын хевиринин)  тывыжы болган:

(1) бугу дириг амытаннар олумнуг; (2) чаан дээрге дириг амытан ; ындыг толээде (3) чаан олумнуг.

Силлогизмнернин эптиг ажыглалы философияда, математикада, бойдус эртемнеринде азы дедуктивтиг угаазылал илередирде бадыткаар бодалдарны шынзыдарынче орукту ажыдып турар[16]. Кижи бодаарга, анаа кижинин чугаазындан силлогизмнерни тывары белен ышкаш, ындыг болза-даа ол хары угда, чер-черде кылдыр тыптып келбээн. Шынзыдылганын аргазы кылдыр силлогизмнернин тыптырынга, Бурунгу Грецияга нептерээн турган, философия-биле математиканы холбаштырганы салдар чедирген. Аристотель силлогизм база эн бодуун логиктиг система дугайында билигни бир дугаар бижип илереткен.  Логика Аристотеля оставалась неизменной две тысячи лет, до начала XX века, когда исследования в математике и аналитической философии открыли дорогу для развития логики. Была формализована «логика первого порядка» или «логика предикатов», которая к настоящему моменту хорошо изучена. Однако, как оказалось, для полноценного анализа философской аргументации, а тем более естественной человеческой речи требуется применение модальной логики и логик более высоких порядков, в частности логики второго порядка. Кроме этого взаимосвязь формального символического языка и естественной речи исследуют логическая семантика и семиотика. Эти дисциплины в совокупности с модальной логикой более высоких порядков продолжают оставаться областью активных междисциплинарных исследований. Современная логика состоит из нетривиальных, глубоко математических концепций, которые изучаются философами, математиками, лингвистами, а в последнее время ещё и программистами и специалистами в области теории решений и искусственного интеллекта. Логика, таким образом, является как одной из самых древних, так и одной из самых современных дисциплин[17][18][19].

  1. Философия // Кругосвет
  2. Философия // Новейший философский словарь. / Гл. ред. А. А. Грицанов. — 3-е изд., исправл. — Мн.: Книжный Дом. 2003.— 1280 с. — (Мир энциклопедий).
  3. Philosophy // Philosophy Dictionary; Philosophy Archived 2014-11-02 at the Wayback Machine // Columbia Encyclopedia
  4. Moore, Gruber, 2005, pp. 2—6.
  5. Спиркин, 1977.
  6. 6,0 6,1 6,2 Craig, 2005.
  7. Audi, 2006.
  8. 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 [[#CITEREF|]].
  9. Ойзерман Т. И. Философия как история философии. — Майык:СПб: Алетейя, 1999. — ISBN 5-89329-067-4
  10. Губский и др., 2005.
  11. Moore, Gruber, 2005, p. 2.
  12. За гносеологической схоластикой эмпириокритицизма... - Деловой этикет Archived 2014-04-07 at the Wayback Machine
  13. Метафизика 1025 b25
  14. Moore, Gruber, 2005, pp. 159—160.
  15. Журнальный зал | НЛО, 2001 N49 | АНДРЕЙ РОССИУС - Что находят в Фуко антиковеды?
  16. Moore, Gruber, 2005, pp. 70—71.
  17. Oxford, 2005, pp. 536—537.
  18. Priest, 2000, pp. xi—xii,94—101.
  19. Бочаров, 2010.

Чазыглыг цитата: Тег <ref> с именем «Gowin», определённый в <references>, не используется в предшествующем тексте.
Чазыглыг цитата: Тег <ref> с именем «Buccellati», определённый в <references>, не используется в предшествующем тексте.
Чазыглыг цитата: Тег <ref> с именем «Ожегов», определённый в <references>, не используется в предшествующем тексте.

Чазыглыг цитата: Тег <ref> с именем «наука», определённый в <references>, имеет атрибут группы «прим.», который не упоминается в тексте ранее.
Чазыглыг цитата: Тег <ref> с именем «syllogism», определённый в <references>, имеет атрибут группы «прим.», который не упоминается в тексте ранее.
Чазыглыг цитата: Тег <ref> с именем «Уайтхед», определённый в <references>, имеет атрибут группы «прим.», который не упоминается в тексте ранее.
Чазыглыг цитата: Тег <ref> с именем «def-pp», определённый в <references>, имеет атрибут группы «прим.», который не упоминается в тексте ранее.
Чазыглыг цитата: Тег <ref> с именем «ind def», определённый в <references>, имеет атрибут группы «прим.», который не упоминается в тексте ранее.
Чазыглыг цитата: Тег <ref> с именем «Russell», определённый в <references>, имеет атрибут группы «прим.», который не упоминается в тексте ранее.
Чазыглыг цитата: Тег <ref> с именем «Marx», определённый в <references>, имеет атрибут группы «прим.», который не упоминается в тексте ранее.
Чазыглыг цитата: Тег <ref> с именем «Kuhn», определённый в <references>, имеет атрибут группы «прим.», который не упоминается в тексте ранее.
Чазыглыг цитата: Тег <ref> с именем «наука2», определённый в <references>, имеет атрибут группы «прим.», который не упоминается в тексте ранее.