Хадаханэ, Мария Андреевна

Мария Андреевна Хадаханэ
Мария Андреевна Хадаханэ
Төрүттүнген хүнү	1933 июньнуң 6
Мөчээн хүнү	2021 марттың 17 (87 хар)
Ажыл-херээ	писательница, литературный критик, журналистка, переводчица

Мария Андреевна Хадаханэ (1933 чылдың июнь 6, Бохан суур, Иркутск облазы) — прозаик, очулдурукчу, литературовед, критик, филология эртемнериниң кандидады. ССРЭ-ниң журналистер эвилелиниң кежигүнү (1962), ССРЭ-ниң чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү (1968), Бүгү Совет чергелиг театралчы ниитилелдиң кежигүнү. Тыва АССР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы (1967), Россия Федерациязының культуразының алдарлыг ажылдакчызы (2006)

Намдары

Мария Андреевна Хадаханэ 1933 чылдың июнь 6-да Иркутск облазының Бохан суурга төрүттүнген. Кызылдың №1, 3 школаларынга өөренип турган. 1955 чылда Иркутскиниң күрүне университединиң төөгү-филология факультедин дооскан. 1955—1968 чылдарда Тываның дыл болгаш чогаал эртем-шинчилел институдунга эртем ажылдакчызы кылдыр ажылдап турган, Кызылда күрүнениң педагогика институдунуң орус чогаал кафедразынга башкылап, эргелекчилеп ажылдаан. 1966 чылда ССРЭ-ниң Эртемнер Академиязының М. Горький аттыг Делегейниң литература институдунга «Тыва калбак чогаалдың (проза) тургустунганы» деп темалыг кандидат диссертациязын камгалап алган.

Уран чүүлү

1968 чылда «Тыва проза», 1986 чылда «Литературлуг Тыва», 2008 чылда «Тыва культураның очерктери» деп монографияларны үндүрген. Өске авторлар-биле кады 1975 чылда «Тыва совет литератураның допчу төөгүзү» деп монографияны бижээн.

«Тыва улустуң тоолдары» (1958), «Хүн чанында туруг» (1961), «Тыва үлегер домактар» (1966), «А. Пальмбах — чогаалчы болгаш кижи» (1967), «Тыва улустуң тоолдары» (1967), «Тыва тоолдар» (1970), «Тыва театрның кижилери» (1971), «Чоннуң чечени — Мудрость народа» (1976), «Тыва улустуң тоолдары» (1984), «Тыва тоолдар» (2000), «Кижи дээш» (2005), «Цирк артизи» (2006) деп номнарны чыып үндүрген.

М. Хадаханэ он-он эртем база литература-критиктиг чүүлдерни бижээн, тыва чогаалчылар О. Сагаан-оолдуң, С. Сүрүң-оолдуң, М. Өлчей-оолдуң, Н. Ооржактың, М. Көжелдейниң, Б. Ондарның дээш оон-даа өскелерниң чогаалдарын орус дылче очулдурган.

«Амыдыралдың хеми» деп тоожуну үндүрген (2003).

М. Хадаханэ бодунуң ажылдарында чогаалчыларның ажылдарын сайгарып тура, тыва прозаның сайзырап келген оруун эдерип көрүп турар. Тыва литературоведениениң үндезилекчилериниң бирээзи бооп, ол тыва чогаалдың төөгүзүнүң база амгы бергедээшкиннеринге хамаарышкан айтырыгларны шиитпирлээринге идепкейлиг киржип турар. Ол кезек библиографтыг айтыкчыларны чыып тургускан, «Совет хөй язы-сөөк литератураның төөгүзү», «Кыска литературлуг энциклопедия», «Улуг литературлуг энциклопедия» деп номнарга тыва чогаалчылар дугайында ниити болгаш хуу-хуу чүүлдерни бижип турган. Бүгү Совет чергелиг, регионалдыг, делегей чергелиг эртем конференцияларының киржикчизи. Ол РСФСР-ниң III-кү болгаш VIII-ки чогаалчылар чыыштарының киржикчизи. Ооң тыва культура дугайында чүүлдери «Театральная жизнь», «Литературная Евразия», «Советская женщина», «Российский писатель», «Сибирские огни» деп сеткүүлдерге үнүп турган.

М. А. Хадаханэниң кезек ажылдары алтай, якут, хакас, моол база тыва дылдарже очулдурттунган.

ССРЭ-ниң журналистер эвилелиниң кежигүнү (1962), ССРЭ-ниң чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү (1968), Бүгү Совет чергелиг театралчы ниитилелдиң кежигүнү.

Шаңналдары база алдар ады

«Шылгараңгай күш-ажыл дээш» деп медаль (2008)
«М.А. Щолоховтуң 100 чылдаан ою» деп медаль (2005)
Кызыл хоорайның хүндүлүг хамаатызы (2010)
Тыва АССР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы (1967)
Россия Федерациязының культуразының алдарлыг ажылдакчызы (2006)

Кол парлалгаже үндүрген ажылдары

1. Тувинская проза. — Кызыл: Тув. кн. изд-во, 1968. — 130 с.

2. Литературная Тувы. — Кызыл: Тув. кн. изд-во, 1986. — 124 с.

3. Река жизни: повесть. — Кызыл: Тув. кн. изд-во, 2003. — 280 с.

4. Очерки тувинской культуры. — Кызыл: Тув. кн. изд-во, 2008. — 66 с.

Дөс

Тува литературная. Вып.2 : биобиблиогр. справочник / НБ им. А. С. Пушкина Респ. Тыва; авт.-сост.: М. А. Хадаханэ, Л. М. Чадамба, Е. М. Ак-кыс, Г. М. Комбу — Кызыл, 2008. — 73 с.
Комбу С. С. Хадаханэ Мария Андреевна / С. С. Комбу // Тувинская литература : словарь / С. С. Комбу; под ред.: Д. А. Монгуша, М. Л. Трифоновой. — Новосибирск: 2012. — С.4.
Дозур-оол Тиинмей, Кызылчанка Мария Хадаханэ // Тувинская правда