Херээт

Википедия деп сайттан

Херээт — шаанда хакас чон аразынга чурттап чораан бир-ле сөөк ады. Шаанда Тывага Салчак кожуунунга «херээт» дээр сөөктүң улузу база чурттап чораан.

Ады-сывы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

XVII век, Томда чанчын кижиниң грамоталарында, орус чазактың чагааларында ол аймакты орустар Керетцы, Керельцы, Корельцы, Kereiti кылдыр адаар чораан. Амгы үеде хакас чонда ындыг-андыг хевирлиг сөөк чок. Ынчаарга мындыг айтырыг ала чайгаар салдына бээр: «Өөс ховуларынга чурттап чораан, орустарның Керетцы диртип турган улузу боттарын канчаар адап турганыл? «Херээт», бе?

Чурту[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Мурнуу Сибирь, XVII дугаар век.

  • Успа[1] биле Ой хемнер аразынга чуртап чораан. Аңаа шаанда Туба аймактың күрүнези турган.
  • Кара-Өөс биле Ак-Өөс хемниң унунга база чуртап чораан олар. Ол болза Кыргыс күрүнениң эрги чурту-дур[2].

Амгы үеде ол черлер Хакасия биле Красноярск крайының мурнуу чартыында чаттылып чыдар.

Херээт аймаа[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Ол аймак дугайында орустар бижип турган. XVII вектиң ийиги чартыында Херээт аймактың улузу орустардан дезип Саян дагларын ажыр, мурнуу чүкче көже берген. Ынчан Херээт-биле кады «Туба» биле «Ызыр» аймактың улустары база көже берген.

Шаандагы таңмалар[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Херээт аймактың Өөс ховузунда хая-дашта чураан таңмалары арткан. Амдыызында ындыг таңмалар үш черде тывылган. Оларның таңмазы шыйыглыг кас демдээ болур.

  1. Албан чоогазы, Кара-Өөс хемниң уну. Тагар үениң чевээнде даш херимде 2 таңма демдээн силип каан. Бирээзи херээт аймааның таңмазы, өскези кыргыстар таңмазы.
  2. Подкамень сууру. Тагар үезиниң чевээнде үш-булуңчук хевирлиг калбак чиңге дашта херээт аймааның таңмазын силип каан.
  3. Ак-Өөс, азы Кизилка дээр хем. Ол черде чеди таңма тывылган. Мында таңмалыг чуруктар херим дажында биле хая дажында чураан.

Ол таңмаларны улус VIII в. төнчүзүнде – IX в. эгезинде дашка силип чураан.

VIII-IX дугаар вектерге хамааржыр хая-дашта силип каан таңмаларны сайгарып көргеш, Н. И. Рыбаков деп эртемден, Өөс ховуларынга чурттап чораан беглерниң чамдыызы манихей чүдүлгелиг турган хевирлиг деп бодап турар. Чүге-дизе шаандагы таңмаларның чамдыызы манихей чүдүлгезиниң чурагайынга дөмей бооп турар.[3].

Аристовтуң бодалы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Н. А. Аристов «Түрк аймактар дугайында демдеглелдер, оларның чизези»[4] деп ажылында бодунуң дыка солун бодалын илереткен.

Улустуң аймак, сөөгүнүң ады дириг амытаннар аттарындан укталып тывылганын Г.Н. Потанин айтып турар. Г. Н. Потанин Барыын-Моолга турунда тус черниң улузу ол сөстү кирэ кылдыр адаар турган, Г. Н. Потанин ону дораан эскерген. Кирэ деп сөс кирей деп сөске дөмей, чоок тур. Бистиң билгенивис-биле, аймак улузунуң аттары хөй кезиинде чер аттарындан укталып тывылган-дыр. Ам, ол черлер аттары болза кажан тывылганы шуут билдинмес, үе-дүптен бээр туруп келген чер-суг адының утказын бо үеде чуртап чоруур улустуң чугаазындан безин билип ап шыдавас бис. Амгы үеде Алтайлар боттарын хем-суг ады-биле адап алыр-дыр. Ынчангаш мээң бодалым-биле Уда хемче киир аккан хемнер адындан кирей деп аймактың ады тывылган-дыр. Ол хемчигештер болза Саян дааның соңгу талазында агып чыдар. Оон кирей деп сөөктүң улузу мурнуу чүкче көшкеш Моолче кире берген. Чылдар эрткенде өске сөөк, аймактың улузун олар чагыра берген.

Ол, та шын, та меге чүве? Шаанда Рашид-ад-Динниң бижип кааны «Төөгүлер чыындызын» номчуп көөр болза «Кераит» деп сөс-биле бир баг кылдыр коштунган каш-каш аймактар бөлүүн айыткан бооп турар. Ол аймактарның аттары: Джиркин, Конкаит, Сакаит, Тумаут, Албат[5].

Тумаут деп сөстү «тумат» деп аймак ады-биле таарыштырып болур-ла дыр. Ол хамык аймактардан Сакаит дээр аймактың ады солун-дур[6].

Тайылбыр сөс[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  1. Амгы үеде ол хемниң адын Туба дээр. Шаанда орустар Успа хемни Туба кылдыр эде адап алган-дыр.
  2. Орустар Ак-Өөстү Белый-Июс дээр
  3. Рыбаков Н. И. Дополнительные сведения об енисейских кереитах. стр. 117-129 // Древности Сибири и Центральной Азии. Сборник научных трудов. / под ред. В.И. Соёнова. – Горно-Алтайск: ГАГУ, 2010. – № 3(15) – 176 с. ISBN 978-5-91425-043-7
  4. Средняя орда. Стр. 154 / Замѣтки обѣ этническомѣ составѣ тюркскихѣ племёнѣ и народностей и свѣдѣнія обѣ ихѣ численности. // Живая старина. Выпускѣ III и IV, Годѣ шестой. С-Петербургѣ 1896. С. 277-456.
  5. АН СССР Институт Востоковедения. Рашид-ад-Дин Сборник летописей. Т I. Книга первая (перевод с персидского Л. А. Хетагурова) и Т. I Книга вторая (перевод с персидского О. И. Смирновой). Издательство: АН СССР, Ленинград – Москва, 1952. Ол номда бижээн чүүл шак бо сайтыда: Племя кераит, их колена и ветви; некоторые относящиеся к ним рассказы, за исключением тех, которые после сего, – если только захочет всевышний Аллах, – будут приведены в истории Чингиз-хана и в других историях. Подробности, (касающиеся) мест юртов, летовок и зимовок племени кераит. / Книга первая. Раздел третий. О тюркских племенах, их коих каждое в отдельности имело (своего) государя и вождя, но у которых с тюркскими племенами, упомянутыми в предшествующей главе, и с монгольскими племенами большой связи и родства не было, хотя по типу и языку они были к ним близки.
  6. XIII дугаар векте моолдар Сагай деп сөске <-т> дээр хөйнүң санын илередир кожумак кошкаш, Сакаит деп сөс чогаадып алган хевирлиг. Чогум Сагай дээрге Хакас чонда сөөк ады-дыр. Монгольские языки // Институт языкознания АН СССР. Лингвистический энциклопедический словарь. / Гл. Редактор В. Н. Ярцева. Москва: «Советская энциклопедия» – 1990

Үндезини[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  1. Рыбаков Н. И. Дополнительные сведения об енисейских кереитах. стр. 117-129 // Древности Сибири и Центральной Азии. Сборник научных трудов. / под ред. В.И. Соёнова. – Горно-Алтайск: ГАГУ, 2010. – № 3(15) – 176 с. ISBN 978-5-91425-043-7