Ховалыг, Маадыр-оол

Маадыр-оол Ховалыг
Төрүттүнген хүнү	1947 июльдуң 30(1947-07-30) (77 хар)

Маадыр-оол Ховалыг (орус. Маадыр-оол Ховалыг, англ.  Maadyr-ool Hovalyg ) — тыва прозачы, чогаалчы.

Амгы тыва проза чогаалында Маадыр-оол Ховалыгның киирип чоруур үлуг-хуузу улуг. Ооң проза чогаалынга бодунуң туружун ээлеп болур апаарын эрткен чүс чылдың 90 чылдарында-ла чечен чогаал шинчилекчизи, критик Антон Калзаң эскерип демдеглээн. «Сөөлгү беш-алды чылда хөй прозачылар илерээн. Оларның аразындан… Ш. Суваң, С. Хертек, М. Доржу, А. Доржу, Ч. Ирбижей, М. Ховалыг оларның ат-сураа элээн калбарган» деп, А. Калзаң «Өзүлдениң демдектери» деп амгы тыва литература дугайында критиктиг шинчилекчилеринде бижээн.

Маадыр-оол Ховалыгның ады, ооң чогаалдары 80 чылдарның орта үезинден бээр парлалгага көстүп келген. Ынчан ол Ак-Довурак хоорайга «Тыва даг-дүгү» комбинатка ажылдап турган. «Шериг эрттиргеш келгеш, «Тыва даг-дүгү» комбинатка ажылдай бердим. Слесарьлап, даг өрүмнээш, хая-даш казар күчүлүг экскаваторну 16 чыл иштинде дүн-хүн дивейн. Ээлчег келирге башкарып келдим. Чогаал ажылын, экскватор башкарып тургаш-ла эгелээн мен» деп, М. Ховалыг бодунуң дугайында бижип турар. Шак ынчаар ол тыва литературада ажылчын чогаалчыларның (Б. Хөвеңмейниң, В. Саган-оолдуң, Д. Сарыкайның) даңзызын уламчылап, туружун быжыглаан.

Номнары

Маадыр-оол Ховалыгның номнары удаа-дараа үнүп, бодунуң номчукчуларын тып ап эгелээн. Ооң чырыкче үнген номнары:

• «Меңгилиг бедиктерниң кыйгызы» (1987),
• «Хаяда хадыңнар» (1988),
• «Улуг от» (1993),
• «Ыдыктаан тук» (1996),
• «Хүреш бурганы» (2001),
• «Самдар тоожу» (2003),
• «Чудуруктуң чажыды» (2005).

Сандан Сандю:

«Тыва чечен чогаалга ынаныштыгларның бирээзи ол деп ооң дугайында дидими-биле чугаалап болур» деп, Сандан Сандю ынчаар бижээн. Ол сөстер шынныг болган. Бо хүннерде Маадыр-оол Ховалыг билдингир чогаалчыларның санынга кирип, номчукчуларның сонуургаар чогаалдарының автору апарган.

Чылдан чылче чогаалчының мергежили бедип келгенин чогаал сайгарыкчылары эскербейн барбаан. «Прозачының мергежили доктаамал бедип кел чыдарын ооң чаа үнген «Улуг от» деп чыында номундан эскердим» деп, ооң дугайында Сандан Сандю демдеглээн.

Оон өске ажылдары

Чогаал сайгарылгазында Маадыр-оол Бартыштаановичиниң прозачы өзүлдезинден аңгыда чогаадыкчы ажыл-чорудулгазының үнген дөстерин тайылбырлаарын оралдашкан чүүлдер база бар. Чогаал бижииринге бир-ле дугаарында үндезин болган чүүл — туризм спортунга чогаалчынынң хандыкшылдыы. Турисчи кокпалар-биле төрээн Тывазының улуг-улуг арттар, сыннарны эрттип, кезип, улуг тайгаларның шыпшык баштарынче үнгүлээн. Ол сонуургал сеткил-хөөнге чүгле экини оттуруп, делгем көрүштү хевирлээн. Бойдустуң каас-чаражын, амыдыралды, болуушкуннарны чуруп бижиири, чеченчидип бодаары чогаалчыга сонуурганчыг болган. Туризмге хандыкшыл чогаал бижииринге улуг идигни берген. Школачы тургаш-ла, ол туризмни сонуургап, «Мөңгүлек» турклубтуң кежигүнү апаргаш, барыын Тываның арттарын, сыннарын шуптузун эргип-кезип каапкан.

«Меңгилиг бедиктерниң кыйгызын» номчааш, ооң авутору бодунуң салган сорулгазын чедиишкинниг боттандырган, турисчи кокпалардан чечен чогаал кокпазынче бүзүрелдиг базымны кыла берген-дир дээрзин А. Чычаан-оол бижээн.

Чечен чугаа жанры

Маадыр-оол Бартыштаановичиниң чогаалдары чечен чугаа жанрында хөйү-биле бижиттинген. Ооң чечен чугаалары амгы үеде көргүзүп турары-биле онзагай. Оларда үениң чидиг айтырыгларын хөйү-биле көдүрүп, чогаалдарның эстетиктиг утказын тыва улустуң аас чогаалдарындан алган. «Амгы шагның прозазының сюжеттери, маадырлары чежемейниң-даа чаа болза, чуруушкуннуң аргалары кандыг-даа хөй янзы, сайзырыңгай апарган болза, ооң эстетиктиг укталган дөстери дуу үженги чылдарның прозазының, оон ыңайлаарга, улустуң мифтеринде, тоолдарында, уран чугааларында чыдып турар» деп, чогаал шинчилекчизи Антон Калзаңның демдеглээнинге кижи каттышпас арга чок. Чогаал кандыг-даа үеде бижиттинген болза, ооң ук-дөзү чоннуң чечен-мерген, бедик идейлиг чогаалдарындан ужукталган болур.

Чогаалчы Маадыр-оол Ховалыгның чогаал бижиир аяны бир онзагай дээрзин ооң чогаалдарының аттарындан безин хөйү-биле көрүп болур:

• «Ыт угааны»,
• «Ыт нүүрү»,
• «Панзачы тыва»,
• «Бутчактар»,
• «Хаяда хадыңнар»,
• «Моол поездиде…»,
• «Хамаан-хамаан»,
• «Амыдырал ховузунда»,
• «Самдар тоожузу»…

Амыдыралдың янзы-бүрү арыннарын оларда шуптузу көрүнчүктелген. Мөзү-бүдүш, төөгү, ынакшыл темалары чырыттынган.

Маадыр-оол Ховалыгның бодунунң «Ыт угааны» деп чечен чугаазында амыдыралда болган ийи таварылганы чечен-мергени-биле көргүзүп, кижиниң арын-нүүрү, угааны ыттыындан дора болгулаар деп бодалды номчукчуга билиндирип турар. Чечен чугааның кол маадыры Серге-Байыр. Ол амыдыралынга туруп келген бир улуг айтырыгны шиитпирлээри-биле чаңгыс черге ажылдап чорааны Доржу Демировичини сактып кээр. Ол ам оралакчы сайыт апарган кижи чүге дуза кадып шыдавас деп бодап, эжинге бүзүрел Серге-Байырны ооң-биле ужуражылгаже эккээр. Доржу Демировичиге ужуражып келгеш, мендилээрге, кандыг-даа харыы бербейн, өскээр талыйтыр көрүп, ческинген дег, эрте дүже бээр. Шак ынчаар аразынга чылыг, чымчак хамаарылгалыг чораан, чаңгыс черег кады ажылдап чораан ийи кижиниң бирээзи бирээзин «танывас апарган». Дөрт чыл бурунгаар кады аңнап чораан дуңмазының ыды Хартына Серге-Байырны дораан танып кааш, аңаа аажок огланган болган. Бо ийи болуушкун чечен чугааны кол тепкииш болган. «М. Ховалыгның, Д. Сарыкайның, Ш. Кууларның… болгаш өске-даа авторларның хөй-хөй чечен чугааларының темалары бүрүнү-биле амгы үеден келген, маадырлары бистиң-биле кады чурттап чоруур кижилер». деп, Антон Калзаңның демлеглээни чөптүг.

Кандыг-даа чогаал номчукчуну бодандырып, сагыш-сеткилин доюлдуруптары-биле күштүг. Чогаалчының бо чечен чугааазында ындыг шынар бар. Автор ук чогаалында антитезе аргазын билдилиг ажыглаан. Кижи биле ыттың долгандыр турар хүрээлелге хамаарылгазын көрүспүшаан, амыдыралдың шынын тодарадып, арын-нүүр, мөзү-бүдүш айтырыын көдүрүп эккелгени чедимчелиг. Ынчап кээрде, чамдык таварылгаларда кижи ыт амытандан дора апаары билдинер. Ылаңгыя эрге-чагыргаже депшип ажылдай бергенде… Доржу Демирович мурнунда Серге-Байырның деткимчези-биле ажылдап чораан. Деткип, дузалажып чораан өңнүү-биле, өске ажылче депшип ажылдай бергеш, мендилешпейн, сыңзып турар. Доржу Демирович эки эвес кижи деп чүве ооң овур-хевирин чуруп көргүскенинден-не билдинип келир: «Чүглери тазарган куштуу дег чиңге моюннуг… Он дөрт хар үезинде өспейн барган хире чолдак дурт-сынныг… Доржу Демирович чылар-чылбас чорза-чорза, өде-чара кадайының ачызында оралакчы сайытче депший берген…»

Доржу Демировичини авторнуң бо тодаратканындан аңгыда, ук чогаалда өске болуушкунардан ол кыиыл дээрзи улам билдинип кээр: «Караңгыда өг даштынга… диспетчер Шеңнени… хоюг эъдин тааладыр куспактаан-даа…»; «Эзирни тендирип… чугаазы үнүп… Чеченден салдынмайн барган»… Шеңнениң чугаазындан илерээни болза: «Чанып чоруп олурувуста, Доржу Демирович Чеченниң спортивказынче кузуп каапты…».

Чечен чугаада болуушкуннар боттары-ла Доржу Демировичиниң дугайында хөйнү чугаалап турар. Мында авторнуң кандыг-даа немелде тайылбыры чок. Чогаалчының мергежилиниң онзагай талазы бооп турар.

Чечен чугаада кол маадыр Сергее-Байырның овур-хевиринде ажылчын кижини көргүскен. Олут орбас, чыдын чытпас амгы үениң кижизи деп чүве билдинер. Ол үргүлчү-ле ажылга хаара туттунупкан чоруурун «чүгле бээр кээрде агарты чугдунган холдары» херечилеп турар. «Кызыл-дус чүдүрүп алган «Камазын» чуруп бижээни-даа ооң ажыл-агыйжызын сөглеп турар».

Кижи биле ыт. Медерелдиг кижи биле дириг амытан. Бо ийиниң аразында улуг ылгал бар. Бо чечен чугаада чуруп турары-биле алырга, Кижи Кижи чеже-даа угаанныг болза, чамдыкта ыттан дора апаарын элдээрткен. «Доозун, сырынга када берген кылын эриннер: «Экии Доржу Демирович!» дээри-биле ажыттынып, барыек бүгү назыда руль долгап, дүлгүүр тудуп келген, чүгле бээр кээрде агарты чугдунган холдар бурунгаар салдынарының кайызы чорда, оралакчы сайыт Доржу Демировичиниң карааның борбаа шилдени берген, чүглери тазарган куштуу дег чиңге мойнун кагылдыргаш, мурнунда турган улуг-ла кижини эскербейн-даа, танывайн-даа, кыдыынче кылаштай берген». Бо таварылга-биле дараазында таварылганы деңнептер кылдыр автор номчукчуну автор албададыптар.

Маадырларның психологтуг чуруу

Маадыр-оол Ховалыг кижилерниң психологтуг байдалын чуруп көргүзер талазы-биле мергежээн чогаалчы дээрзи бо чечен чугаадан илереп кээр. Мендиге харыы бербээн таварылгада «когараан» кижиниң арын-нүүрүнге аар болгаш берге автор шынзыг дамчыткан. «Аксын аазадып келген Серге-Байырның боскундан чүгле «ык» дээн дунук үн бодунга дыңналган болгаш мынча дээр албан-яамы дүжүлгезинде удуртукчузу-биле ооң аразында дүвү көзүлбес кашпал чыдарын билбезинге чөгенгеш, ол хензигие-ле апарган. Түмен чон аразынга, боду билбейн, үпчүген чанагаштаныпкан дег кылдыр сагындырган. Делбигир кулактарының бажы эпчоксунганындан хан дег кыза бергензиг-даа». Серге-Байыр арны-нүүрлүг, чаагай мөзү-бүдүштүг кижи кылдыр чуруттунган. Бо таварылгада Серге-Байырга эвес, а Доржу Демировичиге ыядынчыг болуп, кулактарынынң бажы кызар турган ышкажыл. Ындыг эвес, Серге-Байырның чүгле «кулактарының бажы кыскан» эвес, оон-даа берге, ышкам болганын чогаалчы чедимчелиг чуруп көргүскен. «…Оралакчы сайыт кудумчуда бүрүлери халагар теректер баштары четчелээн дег, хая көрнүп алган турар боорга. Аңгадай берген турган Серге-Байыр шыңганнары курлу берген дег буттарын маны даштан пат боорда көдүрген. Ооң белен-не хөлүйбес шырайы дүндүе берген, иштинде «Элдеп-ле чүве-дир але!» деп сукуртунгаан».

Ыттың меге-угааныын чуруп көргүзүп тура, ооң ол өйде сагыш-сеткил байдалын база тода илереткен: «Оозу… сыыңайнып, дээрбектелчек кудуруун чайып огланып… ийи алышкыны, машинаны долгандыр довурак көдүрүлдүр маңнап-ла эгелээн».

Үе дугайында

Үениң аайы-биле чогаалчылар болгаш өскелерниң-даа чогаалдарында чаа үе-шагның болуушкуннары арбыны-биле чырыттынып турар апарган. Чечен чогаалдың бо турушбайдалын критик Антон Калзан эскерип чырыткан. «Прозаның сан, шынар талазы-биле өзүлдези база шыырак… Прозачыларның одуруу калбарган. Олар үе, социал амыдырал аайы-биле дөмейлешпес, хөй-хөй бир мөзүлеш чүүлдерни көргүзер аргалыг апарган».

Маадыр-оол Бартыштаановичиниң чогаалдарында «үе, социал амыдырал аайы-биле дөмейлешпес бир мөзүлеш чүүлдерни» бижип көгүзүп турар. Ооң бижээни «Сыртык» деп чечен чугаазында бо хүннерде хөгжүп эгелээнсарыг шажын дугайында чугааны чорудуп турар. Ооң-биле чергелештир амгы үениң бир мөзүлеш овур-хевирлери база бо чечен чугаада бодунуң сайзыралын алган. Чааскаан чурттап турар Алдынай, үениң аайы-биле саарлыкчы ажыл-агыйлыг Даш-Чүрек оларның овур-хевирин берген. Алдынай бурган-чүдээнге бүзүрээр, аңаа шын хөңнү-биле, бүгү сеткили-биле бердинипкен кижи болур. Ынчалза-даа ооң базымнарында шажынчы эвес чүүлдерни номчукчу эскерип каар. Бажыңын долдур бурган чуруктарын салып алза-даа, оларнын мурнунга эр кижи-биле куспактажып турар. Чүдүлге ооң сагып чоруур ыдык чүүлү эвес дээрзин ооң чугаазында бадыткаар: «Кижи кара чажындан шажынга кижизиттинген болза, ооң ёзу-чурумун сагыыр болур. Мен ышкаш назылыг, үжен хар ажа берген кижиге берге-дир ийин». Бодун холга алыры дыка нарын, улуг тура-сорук херек. Мен чааскан-на болгай мен. Чүдүлгем эчизинде эдержир, чугаалажыр өөрлүг-дүр мен. Ол чок болза, кым мен?».

Бо сөстер номчукчуга хөйнү чугаалап бээр. Шажын-чүдүлгелиг бис деп чоруур чамдык кижилер ону сагыш-сеткилинден ыдыктап чоруур ышкажыл.Оларга кол-ла чүве улус мурнунга бодун чүдүлге-сорулгалыг, кээргээчел сеткил-сагыштыг кижи кылдыр көстүрү болур. Олар шажынга ити-хөңүнден чүдүр бараалгаар дээш эвес, а ооң кандыг-бир ажык-кончаа алырын бодап чоруурлар.

Алдынайның өңнүү болур кижизи ооң үежизи Даш-Чүрек. Ол амгы үениң саарлыкчы-сайгарлыкчы «чаа тывазы». Ол Алдынайны анаа-ла сонуургай бербээн: ол кысче ооң көрүжү бир янзы. «Кара-Буга Алдынай аңаа аңаа херек кижи апарган. Бир катап душ бооп чедип келген бооп, фамилиязын сонуургаш, ооң саарлыкчы ажылынга база бир дуза кадып боор ээлгир сынныг кысты ол дүштээр үеде бажыңынга чедирген-даа».

Автор бодунуң кол маадырынга Даш-Чүрек деп атты берип кааны анаа эвес. Даш чүректиг, кадыг берге кижиниң дүрзүзү ооң сөстеринден-не номчукчуга билдинип кээр. «Сээң удуп, дыштанмааның меңээ кандыг-даа хамаарылга чок, сазыг хуна! Ол чүъктүң кайы-хире үнелиин билир сен бе, чыдыг кырза? Ооң өртээн чавааң-биле бар өнчүңге каткаш, төлеп шыдавас сен, кырган сойлук! Бүгү назынында мээң кулум боор сен, өлешкин ыт! Сени дүн-хүн чок хендирбең сөөгүн иридир са мунар мен, өлген сек!..»

Ооң соон дарый Даш-Чүректиң кижилерге хамаарылгазы тодарап кээр. Баштай дээрезинде дөрткү каътче сыртык туткаш үнүп чыткан кыска дузулажып, «Улуг-ла сыртыкты чараш херээжен кижи дөрткү каътче үндүрүп бар чыдар эвес аан» деп сагыш човаан чугаазы ооң даштын чаган хоозун чугаазы кылдыр билдинер. Ам ооң ёзулуг арны ажыттынып келгенде, ооң кижилерге хамаарылгазы билдинип турар кээр. «Чогаалчы кырган кырза чорта берген болза, хамаан бе, тууйбу өртээ чеддер чеддер үнези кайыл оң!» дээн ооң сөстери бадыткаар.

Уран-чечен бо чогаал Маадыр-оол Ховалыгның дээре дээн чогаалдарының бирээзи болуп турарының бир чылдагааны болза, кижилерниң аразында хамаарылганы-даа, үениң маңын-даа тодаргай көргүскенинде.

Тыва кижиниң делегей көрүүшкүнүн болгаш ооң аажы-чаңының онзагайын илереткен чогаал «Хамаан-хамаан» деп чечен чугаа болур. Хамаан-хамаан деп шола атты чогаалдың маадыры чүнү-даа улуг-ла херекке албас, «аа, хамаан» дээр чаптанчыг чаңы-биле чоннуң ынакшылын, хүндүткелин чаалап алган. Ол хүрешке безин деп тура, ону каапкаш, «Оңнүүм келир чүве, хүпеш хамаан» дээш арлы бээри; көшкеш, эт-севин, өөн чүдүрген машинаны «самосвалдавыт, аа хамаан» дээш, эт-херекселин үреп алыры уран-чечен бижиттинген. Бо овур-хевир чонга чоок. Ынчангаш номчукчу кижи бүрүзүнүң кичээнгейин хаара тудуптар, ону сонуургадыптар овур-хевир болур.

Чогаалчы Маадыр-оол Ховалыгның бижип турары чечен чугаалары лириктиг хөөнге кончуг чоок бижиттинген чогаалдар болур. Ынакшыл темазынга бижиттинген «Эергин кызым», «Ыт нүүрү», «Аржаанга ынакшыл» болгаш өскелер-даа чогаалдары ындыг.

Чогаалчының «Бутчактар» дээр улуг хемчээлдиг чечен чугаазын лириктиг чогаал деп санап турар бис. Кырыгс чогаалчы Чиңгис Айтматов бодунуң лириктиг тоожулары-биле бүгү совет номчукчуларның кичээнгейин хаара туткан болгай. Оон эгелеп ол бүгү делегейде билдингир улуг чогаалчы апаар.

Маадыр-оол Ховалыг лириктиг чечен чугааларын моон соңгаар-даа хөйнү бижиир боза, бүгү Тывага элээн билдингир, чоннуң ынак чогаалчызы апаар дээрзинге бүзүрел бар.

«Бутчактар» деп чечен чугааның ады безин чараш, чаптанчыг лириктиг ат болур. Чечек бодундан ийи хар дуңмазы Куңгаага аажок ынак. Кунгааны ажы-төлү артпас даа-авазынга ава, ачазы азырандыга бериптер. Чечек дуңмазын аажок чоктаар. Ол даай-авазы сугнуң аалынга барып, дуңмазынга-биле мага хандыр ойнап ап турар. Ынчалза-даа улаанут деп аарыгның хайы-биле ооң ынак дуңмазы Кунгаа чок апаар. Чечектиң дуңмазын сактып, ийлеп турарын кым-даа эскербес.

Ол дуңмазы-биле сүзүп ойнап турган хөл малгажынга ьаргаш, бодунуң база дуңмазының истерин тып аар. Дуңмазының истерии бар малгашты ол кадырып алгаш, хүннүң-не сайзанаангн дуңмазы-биле ойнааны дег ойнап турар. Бир хүн ол малгаш бусту бээр. Шак ынчаар «Бутчактарның» сюжеттиг шугуму чештинип бадар.

Маадыр-оол Ховалыгның баштайгы дээрезинде бижип турган чогаалдарынга бодаарга, бо сөөлгү чылдарда чырыкчет парладып үндүргүлээн чогаалдары ам база бир чаа шынарже кирип келгенин үстүнде сайгарган чогаалдарывыста тодазаы-биле көстүп турар. Ол тыва чечен чогаалдың бурунгаар базымы-дыр.

Дөзү

• Улуг-Хем №1— 2, 2007. Сайлыкмаа Комбу, филология эртемнериниң кандидады, шүлүкчү.