Чедер (хөл)

Википедия деп сайттан
Чедер хөл

"Чедер" хөл - Таңды кожуунда дустуг малгаштыг хөл. 2013 чылга чедир ону долгандыр эмненип дыштаныр курорт турган, ам ооң ээзи солушканда, курорт байдалы өскерлип турар.

География[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Кызыл хоорайдан Эрзин баар орук-биле (мурнуу-чөөн чүък) 45 км ырактан кыдыынче ээпкеш 2 км немей халдыр. Хөлдү долгандыр кургаг ховулар. Хөлден хем азы арык үнмес, ховуда өңгар черде, Ортаа-Тыва ыйгылааш кавызында, далай хемчээлинден 706 м бедикте турар. Хөлдү мурнуу чүъктен арык база чер адаанда суглар хандырып турар. Хөлдүң кыры шөлү 5,0 кв. км, узуну – 4,5 км, калбаа – 0,8–1,5 км, ханызы – 1,5–1,8 м.[1]

Мирабилит база тенардит минералдарның ак кристаллдары артынчызы хөлдү долгандыр куржап алган.

Чедер хөлдү Тываның чурттакчылары үе-дүптен эмненип ажыглап эгелээн. Тыва Арат Республиканың Чазааның чалалгазы-биле (1921 – 1944) совет бальнеолог В.М. Левченко хөлдүң суун база малгажын эртем талазы-биле бир дугаар 1932 чылда шинчилээн. 10 чылдар оон бертинде-ле дыштаныр бажыңнар турза, чүгле ынчан-на төре деңнелдиг курортту ажыткан.

Хөлдүң эмнээр тургузуу[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

"Чедер" курорттуң бальнеофакторлары болза хөлдүң рапазы (дустуг суу) болгаш баларлыг эм малгаш. Хөл рапазының минералданганы: 80-200 г/л; тургузуу: хлорид-сульфаттыг, магний-натрийлиг. Хөл рапазы чыды сероводородсуг. Хөл эрии база дүвү баларлыг малгаштыг. Хөлдүң ортузунда малгажының кылыны 1 м. Баларлыг малгаш куу-кара өңнүг, дыгый тургузуглуг, шоолуг элгиичел эвес, сероводородтуг. Эм малгажының курлавыры элээн көвей – 1 сая 500 муң куб. метр. Физик-химик ажыктыг шынарлыг малгажы хөлдүң соңгү чүъгүнде[2]. Баларның сугга эстир кезээнде тускай компонентилерин (г/л) дараазында даңзыда бижээн:

HCO3- SO42- Cl- Ca2+ Mg2+ Na+ Σ
2,01 12,25 3,96 0,002 0,26 8,56 27,04
Шынары
Микрокомпонентилери:
  • кремнекислота (мета) – до 9 мг/л
  • бром – 130 мг/л,
  • йод – 1 мг/л,
  • демир – 1,60 мг/л,
  • чес – 0,30 мг/л,
  • цинк – 0,24 мг/л,
  • марганец – 0,13 мг/л и др.
Хирленгени – 0,39%
Шыгы – 66,45 %
Ишкир деңзизи – 1,17 г/куб.см
Ийлениринге удурланчаа – 9810 дин/кв.см
Чыпшынчаа – 9661 дин/кв.см
Сероводородтуң хуузу – 0,48 %
Сугга эстир дустар – 27,03 %
Малгаштың курлавыры – 2,5 млн. куб. м. (150 чыл хире чедер)
Дөмейсимээр хөлдер:
  • х. Учум (Красноярск можу)
  • х. Тамбукан (Ставрополь можу)


Эмнээр аарыглары:[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  • Кеш болгаш ооң адаанда клетчаткалар аарыглары
  • Шыңган-сөөк системазы аарыглары
  • Сидик системазы аарыглары
  • Нерви системазы аарыглары
  • Тыныш системазы аарыглары
  • Чем хайындырар система аарыглары
  • Хар эргилдези аарыглары
  • Кулак, боостаа, думчук аарыглары
  • Эндокрин системазы аарыглары,
  • Чемненири база бүдүмелдер саарыыры үрелгенде
  • Гинекология
  • Ниити терапевтиктиг аарыглар
  • Урология
  1. ЦЕЛЕБНЫЕ ВОДЫ ТУВЫ. Кара-кыс Аракчаа, КЫЗЫЛ - 2016
  2. ГБУ "НИИ медико-социальных проблем и управления (группа ВКонтакте)