Чик

Википедия деп сайттан

Чик — шаандагы аймак азы сөөк ады.

Ат-сывы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

ČIK. Орхон-Енисей бижиинде аймак адын дыл шинчилекчилери Чик кылдыр номчуп турар.

Дылы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Эрги түрк дыл, чик диалект. Ол улус Орхон-Енисей бижиктиг чораан.

Чурту[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Улуг-Хем.
Кандыг бир сөөктүң улузу аймак башкарып эгелээр болза, бүдүн аймак улузун ол сөөк ады-биле адап эгелээр. Үе-шагдан бээр чаңчыл черле ындыг турган. Чик дээрге сөөк ады база дыр[1]. Чик деп аймак аразынга өске сөөктүң улустары база турган.

Үези[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

VIII век.
Чик деп аймак дугайында VIII вектиң көжээ даштарында бижээн дир. VIII дугаар вектиң мурнунда азы соонда чүс-чүс чылдарда Улуг-Хем улузунуң аймаа кандыг аттыг турганын таптыг билбес бис.
И. В. Кормушин болза: "Чик деп сөс-биле Улуг-Хем улузу боттарын адавайн турган, ындыг сөс-биле оларны Калганың аймактары адап турган" деп турар. Ол шын боор оң, чүге дизе Таңды Тываның көжээлеринде чик деп сөс тывылбаан.

Орхон-Енисей бижии[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Билге хаанның бижии (кирилл транскрипция)
Алты отуз йашымда Чик бодун Қырқыз бирле йағы болты. Кем кече Чик тапа сӱледим. Ӧрпенте сӱңӱшдим, сӱсин санчдым, аз бодунығ алтым, ... ичгиртим.

Дорт очулга.
Алды одус чажымда Чик чон Кыргыс биле дайзын болду. Хем кешкеш Чик талаже халдадым. Үрбүнге чаалаштым, шериин шиштедим, бичии чону алдым, ... чагыртты.

Литературлуг очулга.
Чээрби алды харлыымда Чик биле Кыргыс чону дайзынывыс апарды. Улуг-Хемни кешкеш Чик чонунче шериим-биле бардым. Үрбүнге чаалаштым, ооң шериин тииледим, бичии чон меңээ чагырты берди.

Салгалдары[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Улуг-Хем улузу.
Алдайларда Чыгат биле Чыгандык деп сөөктүң улузу бар. Ол улус Улуг-Хемден көжүп келген бе азы черле Алдайга чуртап чораан бе?[2] Оозу арай билдинмес.

Тайылбыр кезек[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  1. Алдайларда "Чыгат" деп аттыг сөөктүң бары, ону кончуг тода херечилеп турар.
  2. Шаанда улус дайындан дескеш чуртун каар ужурга таваржыр боор турган.

Үндезини[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  1. ČIK III этн. народ, живший в верховьях Енисея, в Саянах … (češ — čik):арын 145.// Академия наук СССР институт языкознания. Древнетюркский словарь. Издательство «Наука» Ленинград, 1969 год.
  2. И. В. Кормушин. Древние тюркские языки. Учебное пособие для студентов вузов. Абакан: Издательство Хакаского государственного университета им. Н.Ф. Катанова, 2004. — 336 с. ISBN: 5-7810-0279-0