Өлүрери хоруктуг аңнар, куштар болгаш балыктар

Өлүрери хоруктуг аңнар, куштар болгаш балыктар — Тыва чуртунга аңнаар ажыл шаг-төөгүден бээр туруп келген. Оран байлаа болур аңнарны, куштарны база балыктарны кайы-хамаан чокка өлүрбес чаңчыл турган.

Куштар оолдары өлүрери хоруглуг. Кижи төлү, күш төлү бир дөмей салымныг дээр.

Тарбаган үңгүрнүң аксынга хоран салыры хоруглуг.

Үңгүр иштинге чурттаар амытаннарнын үңгүрлеринче суг киир агыспас. Өрге, күске, алактаагы, чылан, морзук, тарбаган үңгүрлерин үреп болбас. Олар чер шимчээшкинин баш бурунгаар билир амытаннар дижир.

Дунчулаан балыктарны өлүрери хоруглуг. Балык дунчулаар ээрем мугулдурну тывалар ыдыктыг чер деп сагыыр. Булук доошка бүзээлеткеш, муңгашталган балыктарны өлүрери хоруглуг, оларны суглуг хууң иштинге суккулааш, хемниң агып чыдар суундува аппарып чалыптар.

Оолдуг аңны боолаары хоруглуг. Дыштанып чыдырда база хойзуп болбас, ырадыр оюп эртер. Оолдуг аң өлүрген кижиниң ажы-төлү сылданыр дижир.

Тыва кижи эзир өлүрбес сүзүктүг. Эзирни кончуг ховар таварылгаларда өлүрер турган. Эзир чүү-биле согун чүглээр, хамнарның бөргүн шимээр.

Тываның бедик тайгаларында ак адыг ховар таварышкылаар. Тыва аңчылар ак адыгны көргеш, боолавас. Ак адыг кижиниң ак оруур оштаар, ынчангаш ону өлүрери хоруглуг. Адыгның адын безин тывалар дорт адавас, чүге дээрге ол чер кулактыг амытан дээр.

Хөөрүктү өлүрери хоруглуг. Бурун Тываның тоолчургу чугаазын ёзугаар алырга, чер кырында хамык аңның, куштуң амы-тынын хөөрүк камгалап турар дижир. Диңмирээшкин диңмиреп, улуг чаъс чаап, чаңнык дүжер деп барганда, хөөрүк бааш бурунгаар алгырып тургаш, дүрген медээни кылыр дижир.

Эштиг дуруяаны өлүрери хоруглуг. Дүн биле хүн, дээр биле чер, чылыг биле соок, эри биле кызы деп чүве бойдустуң чаяап кааны дижир, олар ынчаар эш-эш болбаан болза, амыдырал турбас дижир. Эш дуруяаны эжинден чарып каарга, эш тывылбас болур болгаш бүгү назынында саарзык салымныг бооп артар.

Ак, кара, кызыл бөрүнү өлүрери хоруглуг. Шаанда Тыва чуртунга ак, кара, кызыл бөрүлер эңдрик турган, оларны көрген-не кижи өлүрер боорга, ховартаан. Көк бөру көвүдээштиң, аңга болгаш малга дайзын бооп арткан, ынчангаш ону өлүрер. Кызыл бөрү көрген кижи уруг доюнга таваржыр, ак бөрү көрген кижи узун чорук кылыр, кара бөрү көрген кижи көгээржик аксы ажыдар дижир.

Кырган тени өлүрери хоруглуг. Те, чуңма кадыр хаяларлыг сыннарда турар. Те кырып келгеш, даады чыдар апаар. Чеже-даа баскыраза, шынааже кирбес болгаш дагның бедиин тевер, чуртун кагбас аң болур.

Хекти өлүрери хоруглуг. Ону ыраажы куш дижир. Хек эдип турар черде сүт-саан элбек болур, ажы-төл ырлыг-шоорлуг болур.

Дөзү

1. Кенин-Лопсан М.Б. "Тыва улустун бурунгу ужурлары"