III-кү Далай-Лама

3кү Далай-Лама Чалбаа Содунам Чамзы
төв. བསོད་ ནམས་ རྒྱ་མཚོ
Төрүттүнген хүнү	1543 февральдың 28 азы 1543
Мөчээн хүнү	1588 апрельдиң 20(1588-04-20)
Чурт	Китайская империя[d]

Үш дугаар Далай-Лама Чалбаа Содунам Чамзы азы Гьялва Сонам Гьяцо (моол. Сономжамц) 1543 чылда төрүттүнген. Чер делегейге төрүттүнерде, челээш тыртып, курбустудан чаъс дамдылаары дег хөй чечек мандып делгереп келген, бичии оолдуң мага-боду алмаз дег арыг болган ужурунда, алдар сураглыг кижи болуру илдең турган дижир. Ада, иези чаш оглунга ак өшкү сүдү тудуп, мани мигзэм номчудуп, аас-кежиктиг чоруурун йөрээп турган. Оол төрүттүнүп кээри билек ум ма ни пад ми хум деп номчааш, онзагай кижи апаарын көргүскен. Бичиизинде-ле холунуң шимчээшкини-биле ном өөредиин илередип, онзагай болурун бадыткап турган. Бодунуң угаан сарыылы-биле ийиги Далай ламаны сагындырар турган. Ол бүгүдени хайгаарап көргеш, Дрепунг хиитке олурткан. Оолду Банчын лама Сонам Драк-па кижизидип башкылап, хелиң самнаар сагыл четтирткен. Янзы-бүрү бан, лунну хөйнү четтирген. Кысказы-биле чугаалаар болза, судур, тарина, номчулга, ёог ёзузун шиңгээдип, хайыралап камнаарының энерелдиг номналын айылдаан. Зонхаваның сургаалын нептередир, Төвүттүң соңгу черлик аймактарын эп-чөп-биле тайбыңчыдар дыка эки буянныг үүлени кылган. Бо алдар ат чүгле Төвүт хамаан чок, өске чурттарга чаңгыланы берген. Моолдуң төөгүзүнге алдар адын арттырар чаагай херекти бүдүрген. Алдын хаанның чалалгазы-биле үш дугаар Далай лама Моолга аалдап кээп, шажын номналын делгередип, моолдарның дайынчы шынарын чаажыктырган төөгүлүг.

Бо талазы-биле төвүттерниң бижээни болза: "Сономжамцының Моолга аалдап чоруур үезинде ооң айыыл чок чоруунуң талазы-биле төвүттер дыка човап турганнар. Ынчалза-даа, моолдар ону каш чүс аъттыг кижилер-биле уткуп, дээдиниң дээдизи-биле хүндүлээн. Караңгы бүдүүлүктерни кегээрет деп, Алдын хаан ак тон кедип, кадыны, база бараан болукчулары он муң кижилиг уткуп, кончуг улуг шайлалга кылып, беш чүс шалың хемчээлдиг ак мөңгүн үнелиг мандалын шажынның улуг төгерик деспизин өргүп, эртине даш-биле долдурган беш карыш калбак, дөрт карыш ханы ишкир алдын хүл (хымыс ижер улуг аяк), чүс боодал алдын саргыл хорагай, ак, сарыг, кызыл, ногаан, көк өңнүг чээрби хорагай, бүрүн эзер, чүгенниг бир чүс мунар аъттар, беш янзы өңнүг он боодал торгу, муң-муң ак дептер, каш он боодал хөвеңден кылган пөс болгаш элдеп-эзин эңме-санчок белек тудуп бараалгаан. Шак ынчаар арыг алдын ширээге чалап, "Сономжамц лама ном номчуурга, Го-шри башкы хелемечилээн" дээн. Бо болза, моолдар эң баштай бурганның номналын дыңнап турары ол эвес, моон ийи чүс чыл ажыг мурнунда Хувилай хаан Пагва лама-биле сакна уламчылалының талазы-биле номналын дыңнааны төөгүден билдингир. Хувилай хаанны салгамчылаан Төмер хаанныг кезек, тодаргайлаарга, хамнарның күткээзини-биле бурган номналын каггаш, хамнар чүдүлгезинче дедир кирген таварылга-даа турган. Бо байдалды даштыкы улус "моолдар хамнар сургаалын, барымдаалааш, хан аксыр чоруун уламчылаан" деп бадыткап турган. Шынында бо чорук хамнардан болган бе, азы ол үениң салдар хамаарылгазындан болган бе дээрзин шинчилээр болза, солун түңнел үнер чадавас. Кандыг-даа турду. Хувилай ызыгуурлуг Алдын хаан бурган шажынны катап чалаан чүве деп төвүттерниң делгереңгей бижээн барымдаазы бар. Үш дугаар Далай ламаның айытканы нүгүл-бачыт кылбазынче, он ак буянны боттандырарынче угланган. Ол ышкаш амытанны өлүрер, оор-сук кылыр чорукту, өскениң кадайын былаап алырын шеглеп, өскениң өнчү хөреңгизин камнап хүндүткээрин өөреткен. Буруңгу Моолда эр кижи өлүрге кадайы болгаш бараан болукчулары-биле ынак аъды-биле Дээрни дагыыр ёзуну Сономжамц лама хоругдаан. Ооң орнунга буянның өргүлүн өргүүр, хан үндүрер орнунга хүрүм кылдырып, маанай номчудар чурумну нептереткен. Айның он беш азы үженде Онгон(ыдык ээрен) дагыырын үзе хоругдап, хамның чүдээннерин өртедир ийикпе, узуткаарын айтып, хан үндүрерин хоругдаан.

Мооң орнунга алды холдуг дошкун Махагаланы моол үндезинниглерниң ызыгуурун камгалаар чүдүлгези болдурган. Мал өргүүрүн хоруп, үш ак (сүт,тарак,өреме), үш амданныг (ары, чигири, даш чигир, дош чигир) өргүл өргүүр болдурган. Ай бүрүзүнүң он беште азы үженде сеткилин оожуктурар эргил-мөргүл кылып турарын доктааткан. Моолдарның кыдат, төвүт база Моолдан өске чурттарже халдаарын шеглээн. Мынчаар Авалокитешвара азы Жанрайсэгтиң номчулгазы ум ма ни бад ми хум дээш тейлеп, Зонхаваның беш одуруг мэгзэм тариназын номчуп чоруурун айыткан. Лама биле хаан ийиниң ужурашкан черинге дуган тудуп, ону Сономжамц лама дагып арамайлаан. Алдын хаан ук айыткалды хүлээп алганының демдээ кылдыр соокта чылыг додарлыг бир чүс тон, чүс боодал хорагай, эртине даштан кылган чүс эреге, эттеп каан чүс негей алгы, мөңгүн улу орааган чеди алды сава, муң ак мөңгүн-биле кылган сава, улуг оргумчу, алдын бөрт белекке өргүп туткан. Үш дугаар Далай лама мынчаар моолдарны бүгү ниитизи-биле бурган шажынга киирген, оон аңгыда, Зонхаваның төрээн чуртту турар Кумбуга (бистиң чугаалап чаңчыкканывыс Гүмбүмге) тывылган буянныг ыяш дижир ыяштарны долгандыр мөңгүн суурга тургускан. Моон аңгыда, маанай, күрүнениң сүлде ырын, чогаал бижип өөренириниң дүрүмүн бижээн. Ооң чогаалының эң алдарлыы үш дугаар Далай ламаны ламрим азы ыдыктыг орук дээн ышкаш чогаалдарны болур чүве. Ооң бүдээлин (ажылдарын) мөчээниниң соонда чыгган чүве төлээде, ону четче дээр барымдаа эвээш. 1588 чылдың дөрт айның чээрби алдыда даңгаар эртен бүдээл бүдеп олургаш Дээрже чайылган.

Дөзү

• " К.К.Кудажы, Ю.Ш.Күнзегеш. Улуг-Хем: Тыва чогаалчыларның сеткүүлү 5-6. Доржготов "Судур". 1993чыл."