«Тын дээш демисел»

«Тын дээш демисел» — Сеглеңмей Ондарның тоожузу.

Бертинде

1942 чылдың ноябрь 22-де чаа тургустунган Тыва Арат Республиканың Чогаалчылар эвилелиниң 31 кижи составтыг баштайгы кежигүннериниң бирээзи, онзагай үннүг, салым-чаянныг чогаалчы Феликс Шаажаң-Хөөевич Сеглеңмей 2007 чылдың май 10-да 90 харлаар ужурлуг турган.

Сеглеңмей Ондарның (чогаадыкчы ады) проза чогаалдарының 1980 чылда үнген «Чечен чугаалар» деп бирги ооң 1940 чылдарның эгезинден бээр 1970 чылдарның төнчүзүнге чедир бижиттинген «Кузнецовтуң чугаалары» (1944), «Чогуваан үүлгедиг» (1950), «Бузуттуг дешпилге» (1954), «Нина Салчак каникулунда» (1955), «Кырганнарның сактыышкыны» (1957), «Үшкү каъттан ужудуушкун» (1965) деп херек кырында амыдыралга болуп турган ужуралдарга, төөгүлерге болгаш улустуң аас чогаалының бурунгу база төөгү чугаалаарынга үндезилээн кайгамчык уран-чечен сөстүг чугаалары киргилээн.

А 1988 чылда чогаалчының «Аңчы угбалышкы» деп ат-биле үнген ийиги номунга «Эмчи вера» (1945-1947), «Элдеп чүве база тургулаар» (1987), «Эптежилге» (1981), «Бот тогдунарының хоралыы » (1981), «Балданайның МЧАЭ кежигүнүнге киргени» (1981) деп чугаалары , «Аңчы угбалышкы» (1980) деп төөгү чугаалары, «Тын дээш демисел» деп тоожузу парлаттынган.

Бо үстүнде адаанывыс номнарның иштинде кирген чогаалдардан аңгыда 1980-1990 чылдарда республиканың солун, сеткүүлдеринге чырык көрген чүүлдерин немеп кииргнеи-биле Сеглеңмей Ондарның үшкү ному 2007 чылдың ийиги чартыында тыва номчукчузунга чогаалчының юбилейлиг чылының сөңү болуп чедер.

Тоожу

Ынчаарга бо допчу чүүлге Сеглеңмей Ондарның чүгле «Тын дээш демисел» деп тоожузунуң чер-девискээр база үе-шаг хемчээлиниң болгаш персонажтарның дугайында демдеглелдеривис-биле кызыгаарлар каарывысты чөпшээреп көрүңер, эргим болур.

«Тын дээш демисел» деп тоожунун бирги эгезинден-не чугула болуушкуннар дугайында баштайгы медээлерни аптар бис. «Чадаананын Үстүү-Хүрээзинге Бай-Тайга чурттуг Шойдаң, Чанзан, Чымба деп аттарлыг хуурактар өөренип турган». Оон аңгыда Дактаң камбы биле Чамзы камбының (Хүрээ бүрүзү улуг эртемниг, дээди дужаалдыг чаңгыс камбылыг турар, мында ол ийи лама башкыларның бирээзи мурнай, өскези соңнай камбылап турганы чадавас – В. С.) аразында үнүп келген чөрүлдээлиг чугааның болуп турар үезин, чогаалчы тодаргай айытпаан-даа болза, кичээңгейлиг номчукчу 1914-1921 чылдарнын аразында үе-дир деп даап бодап каар.

Болуушкуннарның кайда болуп турары, азы болуп турар чери-биле холбашкан сөстерни дес-дараалаштыр адап, медеглеп турарының аайы-биле чырыдарга, мындыг:

Тыва чуртунда Чадаананын Үстүү-Хүрээзи, Кыдат биле орус чуртунуң чугаада кирип турары, Терең-Кежиг (амгы Чөөн-Хемчиктиң девискээринде); дараазында Бай-Тайга, Шуй хем, Хемчик бажы, Көп-Сөөктүң болгаш Тээлиниң шынаалары; Лхааса кода-хоорай, Көжээ-Ыяш дугайында чугааларда Төвүт кирип өөренип чораан лама башкылардан орук айтырып ап, КөжээЫяштың алтай, делеглериниң чугаа-домаан өөренип, Бай-Тайга девискээринден өлүк-кеш тыптынып, төрелдеринге, эш-өөрүнге үдедип турарда, адаттынып турар черлер аттары болур.

Тыва кижиниң ханы, делгем эртем-билиг чедип алыры-биле «тын дээш демисежир» узун оруунуң уланчызын демдеглеп көрээлиңер: Каргы, Мөңгүн-Тайга девискээринде Тоолайлыг, Мөген-Бүрен хемнерни кежип, Сыын-Баштыг. Саадак арттарын ажып чорааш, ол үеде-даа Моолдуң, Казахтың, Төвүттүң девискээрлеринде улуг-улуг арт-сыннарны ажып, хемнерни кежип, хөлдерни, тулаа-шыктарны оюп-кыйып, кода-хоорайларга эки кижилерге таваржып, чагыг-сүмезин дыңнап, аъш-чемин четтирип, уйгу-дыжын чандырып ап, дээрбекчилер-үптекчилерге дужуп, амы-тынындан чарлыр чазып чораан черлерни демдеглээрге мындыг: Улан-Хууссу, Убса-Нур, Алтай сынында Улан-Даба кода, Убса-Нур хөл, Алтай сынында Улан-Даба арт, Цаст-Уула тайга, Кыдаттың соңгу девискээри Тарбагатай, Чунгарийниң девискээри болур Тарбагатайның Шара-Сүме хоорайы, Кара-Иртыш хем, Уленгур хемниң чөөн талазы-биле эрткеш, Булуң Тохой хоорайга келген; Манас Урумчу, Турфан, Пичан, Чаргалык, хоорайларның соонда Такла-Макан төнмес-батпас ховуну эртип чорааш, «тын дээш демиселин» улуг бергедээшкин-биле уламчылап. Ачик-Көл кавызынжа тулаага амызындан чарлыр-даа часкан. Төвүт чурттунче кирип,… эрги хоорайны долганган Линголааш, садыг төвү болур Пакол дуганны таварааш, иштики Орук-биле Джоканг дуганга келгеннер.

Эвээш эвес чылдарның дургузунда өөренген соонда. Чадаг кылаштаар чаңчыл ёзугаар, төрээн Тывазынче чанып чоруп олура, Моолдуң иштинде, ылаңгыя Улаастайда байдалды айтырып, Гучен хоорай Чунгарияның часкын хоорай, Моолдуң Чыргаланду, Хомду кодаларын таваргылап, Улан-Кумнааш, Өвүрүнге кээп, Кыр-Оруктап ажып келгеш. База-ла Чадаананың Үстүү-Хүрээзинден камбы башкызының Хем-Белдиринге чорупканын болгаш Көп-Сөөк хүрээзинге кээр медээлер-биле чер-девискээр аттарын узун даңзызы доостур.

Чогаалдын болуушкуннары болбайн турар, азы чүгле ады адаттынып кирип турар чер-чурттар аттарын тоожуда кииргилээнин, Кыдат, Орус. Иштики Моол, Төп Моолда Орхон хем, Кыргыс чурту биле Чөөн Турукстон; Чер-девискээрлерниң аразын тодаргай эвес хемчээл-биле айытканын ийи хонуп чорааш…четкен, он хонукта кылаштажып эрткен. Ай ажыр кылаштажыр чер. Алды хонуп чорааш …четкен дээн ышкаш домактардан билип алыр бис.

Болуушкуннарның кажан, каяа, кайы хире үе иштинде болуп турар үезин барымдаалап, чогаалчының тодаргай болгаш тодаргай эвес үе илереткенин көрээлиңер.

Анализ

Тодаргай үе хемчээлдеринге хамаарыштыр:

- тодаргай үениң узун хемчээли: «…хырын иштинге чораан хары-биле он алды харлы…». Беш чыл эрткен эрткен, беш чылдың дуругзунда . беш чыл бурунгаар; үш чыл эрткенде; бир чыл эрткенде; бир хар чедип, эмигден үнүп турда…; Ынчан эрте күс турган. Час дүшкен;

- тодаргай үениң ортумак хемчээлли: ийи хонук, чогаалда эң-не хөй, чеди катап ажыглаттынып турар үе хемчээли; үш хонуктарда күш-деңнел кирип дыштанган; үш хонган; дөрт хонуп чорааш келгеннер; дөрт хонукта кылашташкаш, дөрт хонукта; беш хонуунда, беш хонукта чиир чем артыргаш; алды хонуп чорааш …четкен алды хонуп чорда суг төнген, чеди хонук дургузунда …чүве эскертинмээн ; он хонукта кылаштажып эрткен. Он хонук белеткенгеш; он беш хонуп чорааш …он беш хонгаш келир.

Тоожунуң кол маадырлары: эртем-билиг чедип алгаш, чонунга ачы-буян чедирер деп сорулга (кол тема) салып. Амыдыралдың шаптараазыннарлыг, кадыг берге, узун орун шилип алган «салымныг өөренир» Чанзаң биле «аалы Тээли шыгында» Чымба деп аттарлыг Бай-Тайга чурттуг үш хуурак оол. Шойдаң-биле кады түреп, човап, харын-даа чамдыкта эжиниң щилип алган оруунга , күштүг күзел-соруунга чигзинип, шиитпирлеп алган бодалынга чөржүжүп-даа чораан болза, Чанзан биле Чымба «тын дээш демиселдиң» шыңгыы шылгалдазын шыдажып эрткени ук тоожунуң лейтмотиви болган. Тоожуда ийиги чергениң чогаал маадырларын азы персонажтарын ук чогаалда кандыг-ла бир болуушкунда хөделип, киржип турар болганы-биле идепкейлиг киржилгелиг маадырлар болгаш диалогка азы улустуң чугаалажыышкыннарының иштинден тодарап кээр идепкей чок киржилгелиг маадырлар деп чигеглей көрүп, ийи бөлүкке үзүп болур бис.

Дөзү

• Василий Салчак, ТГШИ-ниң литература секторунуң эртем ажылдакчызы.