Айну

Айнулар (айн: Aynu / アィヌ яп. アイヌ орус. Айны) дээрге Японияда болгаш Россияда чурттап чоруур этниктиг бөлүк. Ниитизи-биле 13100 кижи, оларның хөй кезии Японияда чурттап турар. Олар Японияның албан езузу-биле хүлээп көргени чаңгыс эвээш санныг чоннарның бөлүү-дүр.
Этниктиг ады
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Айну дылда "чон" дээн уткалыг. Айнуларның аразындан чүгле бодун эки алдынып чоруур улусту Айну (чон) дээр турган; оорларны, аажы-чаңы багай улусту, чалгаа улусту "Вэнпе" (багай оолдар) деп адап турган.[1]
Оларның Кыдатта эвээш санныг түрк чон "Эину"-биле кандыг-даа хамаарылгазы чок. Оларның чүгле дөмей аттары бар.
Төөгү
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Тодаргай үези билдинмес-даа болза, айну культуразы 13 век үезинде тургустунган деп санап турар.
1264 — Айну биле Нивх аразынга алгыш-кырыш эгелээн.Моол күрүне Сахалинче халдап кирип турар.
XV век—японнар Хоккайдога (ол үеде Эзо деп адап турган) салдарын тургузуп алганнар.
1679 — японнар Хоккайдону балыктаар чер кылдыр хөгжүдүп эгелээн.
1854 — Хоккайдо албан езузу-биле Японияга каттышкан.
1871 — Айнуларның өг-бүле реестрлери тургустунган. Ынчалза-даа олар айну дылды хоруур дээн ышкаш ассимиляция политиказын боттандырган.
1877 — Айнуларны «бурунгу аборигеннер» деп адаан.
1901 — Айну болгаш япон уругларны ылгап, чиигелделиг өөредилге эгелээн
1930 — Хоккайдо Айну Ассоциациязы тургустунган
2008 — Японияга айнуларны эвээш санныг чон кылдыр албан езузу-биле хүлээп алган[2]
Чурттап турар чери
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Олар кажан-бир шагда Курил аралдарынга, Сахалин облазынга, Хоккайдога болгаш өске-даа черлерге чурттап чораан, ынчалза-даа амгы үеде айннарның хөй кезии Японияның Хоккайдо хоорайга чурттап турар, чамдыктары Токиога безин чурттап турар.[3]
Дыл
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Айнуларның боттарының дылы бар, айну дылы, ынчалза-даа ону ам ажыглавайн турар. Айнуларның хөй кезии япон дылга чугаалажыр. Ынчалза-даа айну дылды катап тургузарының идепкейлиг шимчээшкини база бар.