Перейти к содержанию

Албыс

Википедия деп сайттан

Албыс (от Майык:Lang-trk) — мифологияда тюрк болгаш чамдык кожа-хөлбээ чоннарның кара сагыштыг херээжен сүнезиннер. Колдуунда узун агып чыдар сарыг чаштыг болгаш дүжүп турар эмиглерлиг каржы-дошкун херээжен кижи кылдыр көстүр. Чамдыкта албасты овур-хевирин үш карак база узун дыргактар-биле немеп турган. Ол ышкаш эш-өөрнүң база төрелдерниң дүрзүзүн хүлээп болур. Дүштерге көстүп кээр база тынып, хөректи базып турар. Коранда база дүштерни бужартадып, уйгу болдурбас джиннер деп бижээн.


Албыс аңгы-аңгы чоннарның мифологияларында

[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Албастының овур-хевири эрте-бурунгу үелерден эгелээн болгаш хөй чоннарның мифологияларында бар:

Орус мифология

[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Д. К. Зеленин орус албастаны русалка-биле деңнеп каан[3]Майык:Rp, Е. Е. Левкиевская база Л. Н. Виноградова аңаа чедишпес чылдагааннар бар деп удурланган болгаш албастаны хамаарышпас овур-хевир кылдыр хүлээп алган.[3]Майык:Rp[4]. Д.К. Зеленин биле М.Н.Власованың бодалы-биле алырга, орустар чүгле ол атты үлегерлеп алган чадавас, ону эвфемизм кылдыр ажыглап турган, чүге дизе сүнезинниң шын аттарын адаары хоруглуг турган, а олар ниити демдектерин, чижээлээрге,улуг эмиглерни, хире-хире эктиниң кырынче октапкан, узун холдар болгаш бедиин, делегей чергелиг деп санап турганнар[5][3].

Вятка губернияда алба́стый, лоба́стый, лопа́стый лешего деп адап турган. Уралдың чамдык черлеринде лопастики деп сөс бүгү арыг эвес күштер, азаларга тарап үнген[6].

Тыва мифология

[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Албыс алтай база тыва мифологияда — аза кадайның аналогу. Албыс эр-кыс ылгалып болур, эр кижи-биле ужуражырда кыс кижиниң овур-хевирин кедип алыр, а кыс кижи-биле ужуражырда эр кижиниң овур-хевирин кедип алыр. Оон ыңай, олар тускай кижиниң овур-хевирин ап болур-чижээлээрге, аңчыга аңчының кадайы көстүп кээр. Бодунуң бойдустан тывылган хевиринде оларның ээгилериниң кырынче октап болур, улуг, узун эмиглерлиг, кызыл чаштыг база үстүкү эрни чарылган. Чамдыкта чес дыргактарлыг болгаш думчук-биле чуруп каан болур. Албыс аңчыга аас-кежикти эккеп болур. Аңчыга чемни белеткээр:ооң ээгилеринден кескен эът, база ооң эмиглеринден үндүрген сүт. Албыс кижиже база кире берип болур, аар аарыгга чедирип болур. Бир эвес албысты адыптар болза, ол сарыг кидистиң кезээ апаар.[7][8].

Башкир мифология

[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Албыс узун, шыпшың сарыг чаштыг, дискектеринге чедир дүжүп турар эмиглерлиг херээжен кижиниң овур-хевиринге көстүп турар, эвээш кезиинде-узун мыйыстыг эр кижи. Албыс дириг амытаннарның азы аңгы-аңгы дириг эвес чүүлдерниң хевирин база хүлээп болур.


Башкирлерниң чүдүлгези-биле алыр болза, албыс дээрге айыыл-халапка таварышкаш, хилинчектенип өлүп калган түңнелинде азы хөөржүдүлге ёзулалдарын сагывайн ажаап каан кижиниң аян-чорукчу сүнезини болур. Чижэлээрге, ол читкен сүнезин азы сугга дүжүп калган кижиниң сүнезини болур.


Албыстың доктаамал демдектери болза илби-шидилиг ном,баш шүүрү, көпеек. Тоолчургу чугаа ёзугаар, ооң баш шүүрүн ээлеп алган кижи, албысты бодунга бараан кылдыр албадап болур[9].


Д. ф. Ф. Г. Хисамитдинованың бодалы-биле алырга, «албасты» деп сөс аlур basty — дорт утказы «гигант чыпшыр баскан» деп сөске хамааржыыр.


Бурунгу үеде албасты үнүш үнүүчелиниң эки бурганы база одагның камгалакчызы бооп турган. Ынчалза-даа эки бурган ооң соонда бодунуң мөгейикчилерин чидирип алган база адаккы сүнезиннерниң бирээ каржы ролюнче шилчий берген. Чүдүлгениң солчууру-биле база башкир чоннуң мифологтуг көрүжү өскерилгени-биле ооң кара сүнезиннерниң бирээзинче шилчий берген.[10].

  1. РИА «Регион online»  (чедимчок шөлүг — төөгү). Хынааны 2014 Февраль 9. Архивтээн 2014 Февраль 22.
  2. Мифологическая энциклопедия — Кавказская мифология  (чедимчок шөлүг — төөгү).
  3. 3,0 3,1 3,2 Зеленин Д. К. Избранные труды. Очерки русской мифологии: Умершие неестественною смертью и русалки / Вступ. ст. Н. И. Толстого; подготовка текста, коммент., указат. Е. Е. Левкиевская. — М.: Индрик, 1995. — (Традиционная духовная культура славян. Из истории изучения). — ISBN 5-85759-018-3.
  4. Виноградова Л. Н. Народная демонология и мифо-ритуальная традиция славян / ответственный редактор С. М. Толстая. — М.: Индрик, 2000. — (Традиционная духовная культура славян / Современные исследования). — ISBN 5-85759-110-4.
  5. Чазыглыг цитата: Неверный тег <ref>; для сносок vl не указан текст
  6. Власова М. Н. Албастый // Энциклопедия русских суеверий. — СПб.: Азбука-классика, 2008. — 15 000 экз. — ISBN 978-5-91181-705-3.
  7. Хертек А. А., Хертек Л. К. Образ Чылбыга в традиционной культуре тувинцев (чедимчок шөлүг)
  8. Кенин-Лопсан М. Б. Дыхание чёрного неба. Мифологическое наследие тувинского шаманства. Велигор, 2008.
  9. Ефимова Е. С. Башкирский мифологический словарь. — Уфа: Вагант, 2010. — 156 с.- С.15
  10. Статья в Башкортостан: Краткая энциклопедия Archived 2013-06-10 at the Wayback Machine