Албыс
Албыс (от Майык:Lang-trk) — мифологияда тюрк болгаш чамдык кожа-хөлбээ чоннарның кара сагыштыг херээжен сүнезиннер. Колдуунда узун агып чыдар сарыг чаштыг болгаш дүжүп турар эмиглерлиг каржы-дошкун херээжен кижи кылдыр көстүр. Чамдыкта албасты овур-хевирин үш карак база узун дыргактар-биле немеп турган. Ол ышкаш эш-өөрнүң база төрелдерниң дүрзүзүн хүлээп болур. Дүштерге көстүп кээр база тынып, хөректи базып турар. Коранда база дүштерни бужартадып, уйгу болдурбас джиннер деп бижээн.
Албыс аңгы-аңгы чоннарның мифологияларында
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Ук үлеште медээлелдиң дөзүнче шөлүглер чединмес. Медеглел хынаттынган болур ужурлуг, азы ол чигзиниг алгаш Википедиядан казыттынар.
Билдингир дөстерже шөлүглерден немеп тургаш бо чүүлдү эдип болур Силер. Бо демдек 2019-07-06. |
Албастының овур-хевири эрте-бурунгу үелерден эгелээн болгаш хөй чоннарның мифологияларында бар:
- аварлар (Майык:Lang-av)
- азербайджаннар (азерб. albasdı, хал, халанасы́),
- алтайлар,
- армяннар (арм. Ալք — алы, алк),
- башкирлер (башк. албаҫты — албасты),
- белуджей (алг, мерак),
- вайнахтар (чеченнер-биле ингуштар) (алмазы),
- грузиннер (али),
- казахтар (каз. албасты),
- каракалпактар,
- карачайлар биле балкарлар (алмасты́),
- киргизтер (албарсты́),
- крым татарлар,
- кумыктар (албаслы́),
- курдтар (hал анасы, алк),
- моол чоннар (алмас),
- лезгин (ал паб),
- ногайлар (албаслы́),
- сибирь татарлар,
- перстер (ал),
- орустар (албаста, лобаста, лобоста, лопаста),
- рутульдар (албасти)[1][2],
- таджиктер (албасти),
- талыштар (ала жен),
- таттар (ол),
- татарлар (тат. албасты),
- тывалар (албыс),
- турктар (тур. albastı),
- туркменнер (ал, албассы́),
- удиннер (hал),
- удмурттар,
- узбектер (албасты́, алвасти́),
- уйгурлар (албасты́, алвасти́),
- чуваштар (чуваш алпастă),
- ягнобтар (албасты, олбасты),
- якуттар (саха: абааһы — абасы, абаасы).
Орус мифология
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Д. К. Зеленин орус албастаны русалка-биле деңнеп каан[3]Майык:Rp, Е. Е. Левкиевская база Л. Н. Виноградова аңаа чедишпес чылдагааннар бар деп удурланган болгаш албастаны хамаарышпас овур-хевир кылдыр хүлээп алган.[3]Майык:Rp[4]. Д.К. Зеленин биле М.Н.Власованың бодалы-биле алырга, орустар чүгле ол атты үлегерлеп алган чадавас, ону эвфемизм кылдыр ажыглап турган, чүге дизе сүнезинниң шын аттарын адаары хоруглуг турган, а олар ниити демдектерин, чижээлээрге,улуг эмиглерни, хире-хире эктиниң кырынче октапкан, узун холдар болгаш бедиин, делегей чергелиг деп санап турганнар[5][3].
Вятка губернияда алба́стый, лоба́стый, лопа́стый лешего деп адап турган. Уралдың чамдык черлеринде лопастики деп сөс бүгү арыг эвес күштер, азаларга тарап үнген[6].
Тыва мифология
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Албыс алтай база тыва мифологияда — аза кадайның аналогу. Албыс эр-кыс ылгалып болур, эр кижи-биле ужуражырда кыс кижиниң овур-хевирин кедип алыр, а кыс кижи-биле ужуражырда эр кижиниң овур-хевирин кедип алыр. Оон ыңай, олар тускай кижиниң овур-хевирин ап болур-чижээлээрге, аңчыга аңчының кадайы көстүп кээр. Бодунуң бойдустан тывылган хевиринде оларның ээгилериниң кырынче октап болур, улуг, узун эмиглерлиг, кызыл чаштыг база үстүкү эрни чарылган. Чамдыкта чес дыргактарлыг болгаш думчук-биле чуруп каан болур. Албыс аңчыга аас-кежикти эккеп болур. Аңчыга чемни белеткээр:ооң ээгилеринден кескен эът, база ооң эмиглеринден үндүрген сүт. Албыс кижиже база кире берип болур, аар аарыгга чедирип болур. Бир эвес албысты адыптар болза, ол сарыг кидистиң кезээ апаар.[7][8].
Башкир мифология
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Албыс узун, шыпшың сарыг чаштыг, дискектеринге чедир дүжүп турар эмиглерлиг херээжен кижиниң овур-хевиринге көстүп турар, эвээш кезиинде-узун мыйыстыг эр кижи. Албыс дириг амытаннарның азы аңгы-аңгы дириг эвес чүүлдерниң хевирин база хүлээп болур.
Башкирлерниң чүдүлгези-биле алыр болза, албыс дээрге айыыл-халапка таварышкаш, хилинчектенип өлүп калган түңнелинде азы хөөржүдүлге ёзулалдарын сагывайн ажаап каан кижиниң аян-чорукчу сүнезини болур. Чижэлээрге, ол читкен сүнезин азы сугга дүжүп калган кижиниң сүнезини болур.
Албыстың доктаамал демдектери болза илби-шидилиг ном,баш шүүрү, көпеек. Тоолчургу чугаа ёзугаар, ооң баш шүүрүн ээлеп алган кижи, албысты бодунга бараан кылдыр албадап болур[9].
Д. ф. Ф. Г. Хисамитдинованың бодалы-биле алырга, «албасты» деп сөс аlур basty — дорт утказы «гигант чыпшыр баскан» деп сөске хамааржыыр.
Бурунгу үеде албасты үнүш үнүүчелиниң эки бурганы база одагның камгалакчызы бооп турган. Ынчалза-даа эки бурган ооң соонда бодунуң мөгейикчилерин чидирип алган база адаккы сүнезиннерниң бирээ каржы ролюнче шилчий берген. Чүдүлгениң солчууру-биле база башкир чоннуң мифологтуг көрүжү өскерилгени-биле ооң кара сүнезиннерниң бирээзинче шилчий берген.[10].
Демдеглелдер
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]- ↑ РИА «Регион online» (чедимчок шөлүг — төөгү). Хынааны 2014 Февраль 9. Архивтээн 2014 Февраль 22.
- ↑ Мифологическая энциклопедия — Кавказская мифология (чедимчок шөлүг — төөгү).
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Зеленин Д. К. Избранные труды. Очерки русской мифологии: Умершие неестественною смертью и русалки / Вступ. ст. Н. И. Толстого; подготовка текста, коммент., указат. Е. Е. Левкиевская. — М.: Индрик, 1995. — (Традиционная духовная культура славян. Из истории изучения). — ISBN 5-85759-018-3.
- ↑ Виноградова Л. Н. Народная демонология и мифо-ритуальная традиция славян / ответственный редактор С. М. Толстая. — М.: Индрик, 2000. — (Традиционная духовная культура славян / Современные исследования). — ISBN 5-85759-110-4.
- ↑ Чазыглыг цитата: Неверный тег
<ref>
; для сносокvl
не указан текст - ↑ Власова М. Н. Албастый // Энциклопедия русских суеверий. — СПб.: Азбука-классика, 2008. — 15 000 экз. — ISBN 978-5-91181-705-3.
- ↑ Хертек А. А., Хертек Л. К. Образ Чылбыга в традиционной культуре тувинцев (чедимчок шөлүг)
- ↑ Кенин-Лопсан М. Б. Дыхание чёрного неба. Мифологическое наследие тувинского шаманства. Велигор, 2008.
- ↑ Ефимова Е. С. Башкирский мифологический словарь. — Уфа: Вагант, 2010. — 156 с.- С.15
- ↑ Статья в Башкортостан: Краткая энциклопедия Archived 2013-06-10 at the Wayback Machine
Шөлүглер
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]- Басилов В. Н. Албасты Архивтен хоолга, 30 Бир айның 2012 – Wayback Machine // Мифологический словарь/ Гл. ред. Е. М. Мелетинский. — М.:Советская энциклопедия, 1990. — 672 с.
- Напольских В. В. Удмуртские этимологии Архивтен хоолга, 10 Дөрт айның 2011 – Wayback Machine (см. п. 1.2 Албасты)
- Хисамитдинова Ф.Г. Мифологический словарь башкирского языка Архивтен хоолга, 9 Он бир айның 2016 – Wayback Machine. — М.: Наука, 2010. — 456 с.
- Страницы с ошибками в примечаниях
- Википедия: Ажылдавас шөлүглерлиг чүүлдер
- Webarchive template wayback links
- Хуулгаазын ISBN-шөлүлгелер ажыглап турар арыннар
- Википедия:Статьи без ссылок на источники с Чеди айның 2019 года
- Мифологические персонажи по алфавиту
- Духи
- Мифические существа в тюркской мифологии
- Мифология алтайцев
- Мифические существа в киргизской мифологии
- Персонажи русской мифологии
- Мифические существа в татарской мифологии
- Фольклор Турции
- Мифические существа в узбекской мифологии
- Мифические существа в чувашской мифологии