Арага

Сүт арагазы-хүндүлелдиң болгаш езулалдың суксуну. Араганы езу барымдаалп ижип болур. Араганы хөлүн эрттир ижер болза, кижиниң кадыынга хоралыг, оон ыңай алдар-адынга бужар бооп болур. Бурун тывалар арага ишпес чораан.

Арага тыва кижиниң амыдыралынга дагылганың суксуну бооп чораан. Шаг шаандан тывалар от, суг бажы, бай ыяш, тел ыяш, хам ыяш дагыыр. Таңды дагыыр, буга дөзүн дагыыр. Дагылгага араганы албан чажар чораан. Араганы ыдамнап чажып каарга, дагып турар черниң ээзи кончуг амыраар, суксуну ханар болгаш чымчак сеткилдиг апаар дижир. Арага тыва кижиниң амыдыралынга хүндүткелдиң суксуну база бооп чораан. Тыва кижиниң өөнге бир көгээр азы бир дөмбүң арага кажан кезээде турар. Кайы-бир өгнүң арагазын кым-бир кижи ишкен болза, ол өгнүң чурталгазы бай болур дижир.

Арага тыва кижиниң амыдыралынга езулалдың суксуну база бооп чораан. Куда дүшкен черге кудажылар болгаш өгленчип турар аныяктарның дөргүл-төрелдери болгаш таныш-көрүштери араганы ижер турган. Куда дүшкен черге араганы кончуг чурумнуг ижер болгаш үжен чеди хардан өрү назылыг кижилер чооглаар чаңчыл турган.

Арага тыва кижиниң амыдыралынга айыылдыг суксун болуп турар. Араганың кырынга чам үнер дижир, азы кым-бир кижи арагага хандыкшыыр болза олчаан будулар болгаш алган кадайынга, ажы-төлүнге, ха-дуңмазынга эки чүве көргүспейн баар, амы-тынын оскунуп боор.

Тывалар араганы инек сүдүнден, бе сүдүнден, чыжырганадан база ак-тараа, чиңге-тараадан кылып ап чорааннар.

Сүт арагазын кылып алырда чугула херек херекселдер болза шой паш, шууруун, чылапча, ораалда, даш чыскыглар, арага дозар хууң. Сүт арагазы ак чемниң дээжизи болур.

Чыжыргана арагазын сүт-саан ховартаанда, кыштың соогу дендээнде, тывалар кылып чораан. Чыжыргананы чыып чыып алгаш, бир улуг доскаарга чиндиредир тургускаш, хойтпаккылаштыр тигер. Чыжыргана арагазы кончуг эзиртир күштүг.

Тывалар хымыстан база арага кылып ап чораан. Бе хымызын доскаар долдур ажыткаш, арагазын тип алыр чораан. Хымыс арагазын колдуунда чылгы малдыг аалдар тип алыр чораан. Хымысты тигерге аарагазы кончуг үнүүчел болур.

Ховар таварылгада тывалар ак-тараадан, база чиңге-тараадан араганы кылып ап чорааннар. Тараадан араганы сүт-саан ховартаар үеде кылыр. Ак-тарааны азы чиңге-тарааны сугга чымчаткаш, от кыдыынга кулакталдыр хөөдүп алгаш, ооң соонда тигер чораан. Тараадан алган арага кончугдоң шынарлыг болур.

Бурун шагның тывалары араганы кижи орнукшуткаш черге черле ишпес чаңчылдыг чораан. Оон ыңай мөчээн кижини хөөржүткен черге аныяк уруглар болгаш кырган-кадайлар черле барбас чүдүлгелиг чораан. Кижи ажааган черге дааш-шимээн үндүрбес, ынчангаш арага ижери хоруглуг турган.

Дөс

1. Моңгуш КЕНИН-ЛОПСАҢ: ТЫВА ЧАҢЧЫЛ. Тыва чоннуң ыдыктыг чаңчылдары. – Тувинские традиции. Книга вторая: священные традиции тувинского народа. – Кызыл: Тувинское отделение педагогического общества при Министерстве образования республики Тыва: Издательство “Новости Тувы”, 1999. На тувинском языке. 352 с.