Артас, Монгуш Баян-оол оглу

Артас Монгуш Баян-оолович (1913 чылдың август 5, Маңчүрек, Чөөн-Хемчик, Тыва) – тыва көскү күрүне албан-ажылдакчызы, бир дугаар тыва чекист, Тыва АССР-ниң Иштики херектер яамызының сайыды (1962-), Тываның Дээди Чөвүлелиниң депутады, ТАР-ның ордениниң кавалери, "XX чүс чылда Тываның алдарлыг кижилери" деп номче ады кирген.

Намдары

Чөөн-Хемчик кожууннуң Манчүрек деп черге чурттап чораан бөдүүн араттың оглу Монгуш Артас 1913 чылда төрүттүнген. Аар-берге амыдыралды , чымыштыг күш-ажылды ол бичиизинде-ле эктинге чүктеп эрткен. «Сээң амыдыралыңга дузалап шыдавас-тыр бис, эки кижилерге даянып көр, эртем-билигге өөрен, оглум»  – деп, авазы чагып чораан.

Анаа эвес, нарын салым-чолдуг кижилерниң бирээзи, милицияның генерал-майору М.Б. Артас Тываның төөгүзүнге илдең исти арттырып каан. Ооң херечизи – чүгле хөй санныг шаңналдар, оларның аразында Кызыл Тук, Кызыл Сылдыс болгаш Республика орденнери эвес, а Тываның хоойлу-дүрүм камгалаар органнарының хоочунунуң амыдыралчы бүгү оруу-дур.

1926 чылдың чайынында М. Артас Чадаана хүрээзинге эрги моол бижикти өөренип алган. Ооң соонда ол Кызылга келгеш, Тываның революстуг аныяктар эвилелиниң кежигүнүнге дораан кирген.

Ленинградтың башкы институдунуң чанынга турган рабфакче Артасты болгаш элээн каш аныяктарны өөредип чоргузупкан, ону дооскаш, Москвага КУТВ-ка хелемечи болуп ажылдаан. Ынчаарда Тывадан элээн хөй аныяк оолдар болгаш уруглар аңаа өөренип турган. Аалындан ырак-даа болза, ол бергелерге торулбайн, орус чогаалчыларның номнарын номчуп, хөйнү шиңгээдип, билиин бедидип ап турган.

М. Артас Тывага чанып келгеш, Иштики херектер яамызының ажылдакчызы болуп, бодунуң билиин, мергежилин бадыткап көргүскен. 1940 чылдың августа Иштики херектер сайыдының оралакчызынга - экономиктиг кем-херек үүлгедиишкиннеринге удур ажыл чорудар эргелелдиң даргазынга ону томуйлаан.

Ол чылдар Тывага нарын, дүшкүүрлүг болгаш кем-буруузу чок кижилерни «контрлар», «чоннуң дайзыннары» деп нүгүлдээшкин-биле хоругдап, шиидип шаажылап турган үе-дир. ИХЯ-ның оралакчы сайыды М. Артас ол берге үеде чер-черлерге янзы-бүрү кем-херек үүлгедиишкиннеринге удур дээштиг демиселди чорударының хемчеглерин чедип ап турган. М.Б. Артас эрге-хоойлу камгалаарының органнарга кадрларны быжыглаарынга, аныяк ажылчыннарны кижизидеринге, оларның кезээде кичээнгейлиг болурун, даштыкы болгаш иштики дайзыннардан улусчу эрге-чагырганың чаалап алыышкыннарын камгалаарын өөредиринге хөй үени болгаш күштү чарыгдаан.

Монгуш Баян-оолович Артас Иштики херектерниң область эргелелин, а 1962 чылдан бээр – Тыва АССР-ниң Иштики херектер яамызының сайыды болуп ажылдаан.

Республиканың хөй-ниити амыдыралынга ол идепкейлиг киржип, партия обкомунуң бюрозунуң кежигүнүнге болгаш Тываның Дээди Совединиң депутадынга хөй удаа соңгуттуруп турган. Монгуш Баян-оолович Артас бодунуң хүн бүрүде, шак санында ажылы-биле республикага хоойлу-дүрүмнү быжыглаарынга, эрге-чурумну камгалаарынга бүгү назынында бараан болуп келген.

Репрессияларга киржилдези

Чекист

Политиктиг репрессияга таварышканнар агарткан соонда

Сөөлгү үжен чылдарын кылып чораан үүле херээ дээш берге чурттап эрткен.

Дөс

1. Монгуш Баян-оолович АРТАС // XX чүс чылда Тываның алдарлыг кижилери. Күрүне ному. Кызыл. 2004. С. 110

Шөлүлгелер

1. Исполняется 106 лет со дня рождения первого чекиста Тувы Монгуша Артаса

2. 5 августа 1913 года — 105 лет со дня рождения Монгуша Баян-ооловича Артаса – Министра внутренних дел Тувинской АССР Archived 2020-01-25 at the Wayback Machine