Байыр-оол, Монгуш Сендажи оглу
|
Монгуш Сендажи оглу Байыр-оол | |
|---|---|
| Төрүттүнген хүнү: | 17 октябрь 1939 (84 хар) |
| Төрүттүнген чери: | Барыын-Хемчик |
| Эртем сферазы: | Коммунист идеология |
| Ажыл чери: | ККПИ (ТывКУ), ТДЧШЭИ |
| Альма-матер: | Хабаровсктуң дээди партия школазы |
| Эртем деңнели: | философия эртемнериниң доктору |
Байыр-оол Монгуш Сендажиевич (17.10.1939 чылда төрүттүнген) — философия эртемнериниң кандидады, Кызыл хоорайның хүндүлүг хамаатызы, Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы.
Намдары[эдер | вики-сөзүглелди эдер]
М. С. Байыр-оол 1939 чылдың Тыва Арат Республиканың Барыын-Хемчик кожуунга малчын өг-бүлеге төрүттүнген. 1949 чылда Кызыл-Тайганың эге школазынче өөренип кирген. 1952 чылда комсомолче кирген. Хөнделеңниң (1953-1954), Ак-Довурактың (1954-1956) база Аксы-Барлыктың (1956-1959) ортумак школаларынга өөренип чораан. Школа дооскан соонда Хөнделеңниң геолого-разведка экспедициязынче магнитометрист-хайгааракчы кылдыр ажылдап кирген. (1959 чылда каш ай иштинде Лев Степановтуң удуртуп турганы геолого-разведка экспедициязынга магнитометрист-бижикчи кылдыр ажылдаан.
1959-1962 чылдарда Оожум далай флодунуң тудуг кезектеринге шериг албанын эрттирген. шериг албаны эрттирип утрар үезинде ВЛКС-ниң секретары, ротаның башкарыкчызының оралакчызы, "Боевая вахта" солунунуң корреспондентизи кылдыр адылдап турган.
Ажыл-ижи[эдер | вики-сөзүглелди эдер]
Күш ажылын «Тываның аныяктары» слунга корреспондент кылдыр эгелеп алган. Ооң соонда ол-ла солуннуң комсомол чуртталгазы салбырының эргелекчизи (1962-1964). 1964-1968 чылдарда Хабаровсктуң дээди партия школазынга өөренип турган, ооң соонда «Тываның аныяктары» солуннуң харыысалгалыг секретары, редактору кылдыр ажылдаан (1968-1973).
1973-1976 чылдарда М. С. Байыр-оол Совет Эвилелиниң Коммунистиг партиязының Төп комитединиң Ниитичи эртемнер академиязының аспирантуразынга өөренип турган, түңнелинде "Совет аныяктарның күш ажылга болгаш билигже сонуургалын оттурары" деп темага кандидат эртем чадазын чедип алган. 1976-1978 чылдарда "Шын" солуннуң редакторунуң оралакчызы кылдыр ажылдаан.
1978 чылдан 1986 чылга чедир Кызылда күрүнениң педагогика институдунга философия башкызы, педагогика факультединиң деканы, Марксизм-ленинизм кафедразының доцентизи кылдыр ажылдап чораан.
1986-1990 чылдарда ТДЧШЭИ-ге улуг эртем ажылдакчызы кылдыр, Төөгү болгаш этнография секторунуң эргелекчизи кылдыр ажылдаан.
Ол тыва чоннуң этносоциологиязын шинчилеп эгелээн эртемнериниң бирээзи. 1977-1977 чылдарда "Малчын кижиниң социаолдыг ажыл-ижи" деп төөгү-культурлуг экспедициязын удуртуп чораан. Ол сезон иштинде 500 ажыг малчыннарны айтырыпкан. Ол материалдарны Новосибирск хоорайга ССРЭниң Эртем академиязының Сибирьде салбарының сайгарганының соонда ТДЧШЭИ-ниң фондузунга шыгжадып каан. 1996 чылга чедир Тыва Республиканың башкылар билиин бедидер институтка ТР кафедразының эргелекчизи, эртем секретары кылдыр ажылдап турган.
1996—1998 чылдарда Тыва Республиканың Чазаанга Күркомпарлалга база медээниң башкарыкчызы кылдыр ажылдап чораан. 5 чыл иштинде "ГТРК "Тыва-ның" радиодамчыдылга студиязының медээ редактору кылдыр ажылдаан.
2004 чылда ТИГПИ-ге ажылдап чедип келген, ТИГПИ-ниң рукопись фондузунуң эргелекчизи, улуг эртем ажылдакчызы, социология секторунуң эргелекчизи кылдыр ажылдап чораан, амгы үеде Херек кырында ажыглалдыг социология секторунуң баштакчы эртем ажылдакчызы кылдыр ажылдап чоруур.
Кол эртем ажылдары[эдер | вики-сөзүглелди эдер]
Ол 400 ажыг эртем болгаш публицистиг Азияның төвүнүң көшкүн чоннарының төөгүзүнге база этносоциологиязынга хамаарышкан ажылдарның атору.
- «Эртине болгаш кижилер» (Кызыл, 1978, 108 а.)
- «Шилилге : эртем-тайылбырлыг очерктер» (Кызыл, 1987 151 а.)
- «Тывалар» (класстан дашкаар номчулга ному. (Кызыл, 2005, 208 а.)
- «Дээрден чүгүрген сылдыс дег» (Кызыл, 2009, 72 а.)
- «Салчак Тока — бодунуң үезиниң оглу. Тываның кол кызыл нояны» (Германия, 2013, 2015, 454 а.)
- Мурнакчыларның үлүү (Вклад передовиков) Сборник очерков. (Кызыл, Тываның ном үндүрер чери, 1982) д о.ө.
"Тываның төөгүзүнүң" II-ги томунуң соавтору (2007).[1]
Шаңнал-мактал, алдар-ады[эдер | вики-сөзүглелди эдер]
- Хөрекке азар демдек «Шериг тудуунуң тергиини» (1961)
- Тыва АССР-ниң Дээди совединиң президиумунуң хүндүлүг бижии (1973)
- Хөрекке азар ЦК ВЛКСМ «Комсомолга идепкейлиг ажылы» (1973)
- «Билиг деп» Бүгү Эвилелчи ниитилелдиң хүндүлүг бижии (1974)
- Совет Эвилелиниң үш дакпыр маадыры А.И. Покрышкин аттыг ССРЭ-ниң ДОСААФ-тың хүндүлүг бижии (1974)
- ССРЭ-ниң журналисттер эвилелиниң кежигүнү (1969)
- Россияның журналисттер эвилелиниң кежигүнү
- «Россия биле Тываның каттышканындан бээр база Кызылдың тургустунганындан бээр 100 чыл ою» деп юбилейлиг медаль (2014)
- "Бердинген ажыл ижи дээш" деп медаль (2018).[2]
Дөс[эдер | вики-сөзүглелди эдер]
- Мижит, Л. С. Байыр-оол Монгуш Сендажиевич : (80 лет со дня рождения) / Л. С. Мижит // Люди и события Тувы: календарь-хронограф 2019 / М-во культуры и туризма Респ. Тыва, ГБУ «Нац. б-ка им. А. С. Пушкина Респ. Тыва», Тув. ин-т гуманит. и прикладных соц.-экон. исслед., Нац. музей Респ. Тыва, Гос. архив Респ. Тыва; сост Е. М. Ак-кыс; редкол. : А. А. Самдан (и др). — Кызыл, 2018 — С.54-56.
- Кан, В. Байыр-оол Монгуш Сендажиевич : 70 лет со дня рождения) / В. Кан // Учен. зап. / Тув. ин-т. гуманит. исслед. — Кызыл, 2010. — Вып. ХХII. — С. 466—467.
- Байыр-оол Монгуш Сендажыевич : (о нем) // Ученые Тувинского института гуманитарных исследований : биобиблиогр. справочник. — Кызыл, 2005. — С. 20-21.