Бурят кижи

Бурят Кижи (бур. буряад, ᠪᠣᠷᠢᠶᠠᠳ) – бурят дыл дыг, мурнуу-чөөн Сибирьде чурттап чоруур моол чон. Олар Сибирьниң ийи эң улуг үндезин чоннарының бирээзи, өскези якуттар. Амгы үеде бурят чоннарның хөй кезии боттарының аттыг төрээн черинде, Бурят Республикада, Россия Федерациязының чөөн эриин дургаар, чамдыкта Байкал хөлдү кежир шөйлүп турар тургузукчу күрүнеде чурттап турар. Бурятияның соңгу болгаш мурнуу чүгүнде Усть-Орданың Бурят округунда (Иркутск область) база Агын Бурят округта (Забайкалье край) бурят чоннуң бичии бөлүктери чурттап турар. Олар Моолдуң мурнуу-чөөн талазында болгаш Кыдаттың Иштики Моол автономнуг облазында база чурттап турар. Чаңчыл ёзугаар олар моолдарның чөөн чүктүң кол бөлүүн тургузуп турган.

Төөгү

Амгы буряттарның өгбелери, эң-не ылап-ла, Тиере деп аймак каттыжыышкынын тургузуп турган Байрук биле Курихан аймактар болур. Ти'ере чон Динглин чондан укталган, оларның баштайгы бижиктери бистиң эрага чедир II векте хамааржыр. "Буряттар" деп ат бир дугаарында арга-арыг чону кылдыр Моолдуң Чажыт төөгүзүнде (1240 чылда бооп чадавас) кирген. Ында Чиңгис-Хаанның улуг оглу Джочи 1207 чылда буряттарны эжелеп алыр дээш чөөн чүкче аъттаныпкан деп бижээн Ол үеде буряттар Ангара хемни болгаш ооң салбырларын дургаар чурттап чорааннар. Буряттарны тургузуп турар Варга аймак Байкалдың барыын талазында болгаш Бурятияның чөөн талазында Баргузин ховузунга тыптып келген. Варга аймактар Хувсгул аймактың мурнуу чүгүнде Алыг хемни дургаар чурттап чораан Хори-Түмед (ру) болгаш Ангара аймактар-биле холбашкан. 1217 чылда Тумед үймээни эгелээн, Чингис-Хаан бодунуң вице-хаанынга 30 Тумед кыстарны тудуп алырын чөпшээрээн. Чиңгис-Хаанның шериг баштыңчызы каржы Дюрбед полководчу Дорбай оларны чылча шапкан. Чөөн чүк Юань династиязының үезинде XIV чүс чылдың төнчүзүнде буряттар Ойраттар-биле кады Мурнуу Моол күрүнениң чагыргазынга удурланып турганнар.

Төөгүден алырга, Байкал хөлдү долгандыр девискээр Моолга хамааржыр турган, а буряттар халха моолдар Тусит биле Сетсен хааннарның чагыргазының адаанга турганнар. Орустар 1609 чылда Забайкалче (Мурнуу Сибирьже) кире бээрге, казактар чүгле бурят деп моол диалектиге чугаалажыр каш аймак бөлүктерни тыпкаш, халхаларга үндүрүг төлеп турганнар. Ынчалза-даа олар Каң хемде кеттер болгаш самодийлерге, адакы Ангара хемде эвенктерге өнчү-хөреңги төлээр күштүг турганнар. Боулзтуң чугаазы-биле алырга, амгы буряттарның өгбелериниң хөй кезии ол үеде янзы-бүрү түрк болгаш тунгус диалектилер-биле чугаалажып чораан. Ынчалза-даа орус шинчилекчи Нанзатовтуң бодалы-биле алырга, ол үеде бурят аймактың кыдыынга тунгус болгаш түрк аймак-сөөктер чурттап чораан болгаш, буряттарның ассимиляциялаан бичии кезектери турган. Буряттар-биле каттышкан арыг бурят-моол аймактардан (брагад, хор, эхиред, хонгдр) аңгыда, буряттар ойраттар, халхалар, тунгус (эвенктер) дээш өске-даа аймактарны ассимиляциялап алганнар. Хор-Балга чон Баргузин хемден мурнуу чүкче Улуг Хинган биле Аргун хемнер аразында девискээрже көжүп келген. Оларның хөй кезии 1594 чылдар үезинде Даур аймактарның холундан дезип, Ага биле Нерчинск хемнерже дезипкеннер.

Орус шериглер 1643 чылда Байкал хөлге чедип келген, ынчалза-даа буряттар оларга удурланган. Буряттар каш катап үймээн үндүрген, ынчалза-даа тиилеттирген. Ол үймээннерни өжүрүп каан. 1689 биле 1727 чылдарның керээлери Байкал хөлдүң ийи талазында девискээрлерни Моолдан аңгылап, девискээрлерни болгаш чурттакчыларны орус күрүнеге албан езузу-биле каттыштырган.

Амгы бурят аймактарның болгаш бөлүктерниң быжыглаашкыны орус күрүнениң хайгааралынга болуп турган. XVII чүс чылдың ортаа үезинден XX чүс чылдың эгезинге чедир бурят чоннуң саны 77 муң (27700–60 муң) турганындан 300 муң чедир өскен. Боттарын бурят деп адап турар кижилерниң дүрген көвүдээнин деткип турар база бир санаашкын - соболь кеш үндүрүг хевирлиг үндүрүг төлеп турган ук-ызыгуурларның даңзыларынга даянган. Бо санаашкыннар ёзугаар алырга, чурттакчы чоннуң саны 1640 чылда 77,000 турган болза, 1823 чылда 157,000 чедир, а 1950 чылда миллион ажыг кижиге чедир өскен.

Бурят культураның төөгүлүг үндезиннери моол чон-биле ханы холбаалыг. Бурятияны Россияга каттыштырган соонда, Бурятия буддизм биле православие деп ийи чаңчыл-биле харылзаалыг апарган. Байкал хөлдүң болгаш Олхон хөлдүң барыын талазында бурят чон (Иркутск буряттары) хөйү-биле «орусчуттунган» болгаш көшкүн амыдыралын дүрген каапкаш, көдээ ажыл-агыйже шилчий бергеннер. Өске талазында, мурнуу чүкте буряттар (забайкал) Халха хемге чоок болгаш чамдыкта өглерде чурттап турар болгаш оларның хөй кезии буддистер. 1741 чылда төвүт буддизм Россияның күрүне шажыннарының бирээзи кылдыр хүлээп алдынган, Бурятияга бир дугаар дацан (буддийжи хүрээ) туттунган.

XIX чүс чылдың төнчүзүнде, XX чүс чылдың эгезинде бурят буддизм нептерээн (1914 чылда Бурятияга 48 дацан турган). Буддизм Бурятияның культурлуг хөгжүлдезинге чугула фактор апарган. Олар аът мунуп, аъттыг тулчуушкунга шыырак болгаш, оларның хөй кезии Амур казактар полктарынче кирген. Орус хамааты дайын үезинде бурят чоннуң хөй кезии барон Унгерн-Штернберг биле Атаман Семенов баштаан Ак шеригниң талазынга турган. Олар Унгернниң шерииниң улуг кезиин тургузуп турган болгаш Бароннуң шериинде өске этниктиг бөлүктер-биле деңнээрге, оларга хөй кезиинде таарымчалыг хамаарылгалыг турган. Революция соонда хөй кезии ламалар совет чазакка бердингенин даңгыраглаан. Бурятияга 1925 чылда шажынга болгаш чүдүлге баштыңнарынга удур демисел эгелээн. Дацаннарны чоорту хаап, чүдүлге баштыңнарының ажыл-чорудулгазы эвээжээн. Ооң түңнелинде 1930 чылдарның төнчүзүнде буддийжи хамнар чок апарган болгаш муң-муң культура объектилери узуткаттынган. Буддизмни диргизип алырын оралдажыышкыннар Ийиги делегей дайынының үезинде эгелээн болгаш 1946 чылда албан езузу-биле катап диргизип эгелээн. Буддизмниң катап дирлиишкини 1980 чылдарның төнчүзүнден эгелеп национал интеграцияның чугула кезээ кылдыр болуп турар.

1930 чылдарда Бурят-Моол нацист раса теорияларын шын эвес деп бадыткаарынче угланган совет эртем-шинчилел төптериниң бирээзи турган. Совет эмчилер орус, бурят-моол, орус-бурят-моол ажылчыннарның «шыдамык болгаш чалгааранчыг деңнелин» өөренип көргеш, ол үш бөлүктүң арга-дуржулгазы дең болганын бадыткаан.

1923 чылда Бурят-Моол Автономнуг Совет Социалистиг Республика тургустунган, Байкал облазынга (Прибайкальская область) орус чон чурттап турган. Буряттар 1929 чылда коммунистиг чазакка болгаш мал ажылын коллективизациялаарынга удур үймээн үндүрген. Ол үймээнни Кызыл Шериг дүрген соксаткан, ооң түңнелинде 35 муң бурят чон чидирген. Бурят качыгдааннар дезип, Моолга турумчуп алганнар, ынчалза-даа Шамбала үймээнинге чүгле каш кижи киришкен. Бурят чонну тарадыр сорулга-биле Сталин чазаа 1937 чылда Бурят-Моол Автономнуг Совет Социалистиг Республикадан элээн каш районнарны (областьтарны) аңгылап, Усть-Орданың Бурят автономнуг округун болгаш Агын Бурят автономнуг округту тургускан. Ооң-биле чергелештир буряттар чурттап турар чамдык аймактарны база үндүрбейн барган. Иосиф Сталин бурят национализмден корткаш, 10 муң ажыг буряттарны өлүрүп каапкан. Оон ыңай, Сталинниң буряттарны арыглааны Моолга база тарап, Лухумбе болуушкуну деп адаттынган.

Республиканың (Бурят АССР) адындан "Моол" деп ат 1958 чылда дүжүрткен. База ол ышкаш 1958 чылдар чоогунда моол алфавитти хоруп, кириллица-биле солуп каан. БАССР 1990 чылда бодунуң суверенитедин чарлап, 1992 чылда Бурят Республика деп атты хүлээп алган.Республиканың конституциязын 1994 чылда Улусчу Хурал хүлээп алган, Россия Федерациязы-биле ийи талалыг керээни 1995 чылда чарган.

2022 чылдан бээр Россияның Украинаже халдаашкынының байдалынга хамаарыштыр, буряттар российжи шериглерде дең эвес бедик өлүрүкчүлерниң деңнелинге таваржып турар российжи эвээш санныг чоннарның бирээзи деп дыңнаткан, ол чүүл ассимиляция болгаш орусчудулга чорудуунга дузалап турар. Буряттар хөй кезиинде экономиктиг чылдагааннар-биле шериг албанын эрттирип турар.

Этниктиг ады

«Бурят» деп этниктиг аттың тывылганы ам-даа маргылдаалыг айтырыг болуп арткан болгаш долузу-биле билдинмес. «Буряттар» (буряад) деп этниктиг ат «Моолдарның чажыт төөгүзүнде» (1240) бир дугаар кирген деп санап турар.

Моол-биле харылзаа

Буряттар биле моолдар чаңгыс моол сөөкке хамааржыр аймак-сөөктер болгаш ханы дыл болгаш культура талазы-биле харылзаалыг.

Дөс

Орус Википедиядан очулдурган