Дойлар

Википедия деп сайттан

Дойлар – эрткен төөгүлүг оруувус, дээр Деңгер чүдүлгевис тыва кижиниң амыдыралында үш улуг дой бар деп санаттынар. Кижи төрүттүннер, келир үениң салгалын бодарадып, өг-бүле тудуп чурттаар, оон, үези келирге, чырык өртемчейден чарлып чоруур.

Бистин өгбелеривис бо болуушкуннар-биле холбашкан ханы уткалыг ёзулалдарны эрттирип чораан.

Уруг дою[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Уруг дою – чаш уругнуң төрүттүнгенин демдеглээн байырлал. Кандыг-даа назылыг ие кижи божуптарга, дөргүл-төрел болгаш таныш-көрүш кижилерниң өөрүшкүзүн илереткен, өг-бүлеге эрттирер байырлал болур. Душ болуп таваржы берген чорумал кижи-даа ук дойга киржир турган. Уруг доюнга шыдалдыг улус ирт дөгерер, ынчаарга шээр малы чок улус баш бурунгаар бир аалдан уруг доюнга дөгерер чүвезин тыптынып алыр. Уруг доюнга дөгерер чүвениң дүлген ужазын аңаа салыр, эъдин дөгерезин дүлгеш, өгге олурганнарга үлегилеп бээр болгаш кожазы өглерге чедиштир салыр. Чаа божаан ие дүрген дыңзып, ажыл-агыйже киреринге дөгүм болуру-биле, мүннү ижиртир турган. Уруг дою дээрге тыва кижиниң бодалынга эң бай сеткилди угаадып турар. Олчазы кандыг болганын улус кончуг сонуургаар. Оол уруг болза «койгун дузактаар чүве-дир», «аргамчы сөөртүр чүве-дир»; кыс уруг болза «ине-чүскүк тудар чүве-дир», «Өшкү саар чүве-дир» дээр. «Эр», «кыс» деп дорт адаарындан ойталаарын кызыдар чораан. Оол уругга бир янзы йөрээл болгаш тускай ат бээр. Оол уруг төрүттүнген болза, эң улуг назылыг эр кижи йөрээл салыр:

Пар ыяш баглааштыг болзун,
Бажын саваан аъттыг болзун.

Ал-болду сөөккүр болзун,
Давып-самнап өзер болзун.

Дөр сыңмас төрелдиг болзун,
Дөргүн сыңмас бода малдыг болзун.

Өдек сыңмас шээр малдыг болзун,
Ойнап-хөглээр өөрлүг болзун.

Каңгай эзер олуттуг болзун,
Кара киш кежи бөрттүг болзун.

Эвилең чаңныг үрен болзун,
Экер эр бооп чурттаар болзун.

Улуг кижи көрүп каанда,
Орук чайлап хүндүлээр болзун.

Уруг чашты көрүп каанда,
Бажын чыттап чассыдар болзун.

Оол уруг төрүттүнерге, бурун өгбелер ол чаш амытан кадык-шыырак, чазык-чаагай болгаш биче сеткилдиг кижи болурун алгап-йөрээп каарын бо йөрээл көргүзүп турар. Допчулап чугаалаарга, кырганнар бодунуң ыдыктыг чагыын чаш уруг кавайда чыдырда-ла, йөрээл дамчыштыр берип каар чаңчылдыг турган.

Кыс уруг төрүттүнерге, бир янзы уткалыг йөрээл салыр:

Үнер хүндүс үнген-дир сен,

Кыс бооп төрүттүнген-дир сен.

Ус-куш дег шевер болзун,

Улуг назын назылаар болзун.

Анай, хураган кодан сыңмас болзун.

Акы, дуңмазы өг сыңмас болзун.

Оду-көзү өшпес болзун,

Оюн оя чурттаар болзун.

Катыраңнаан чаңныг болзун,

Каас-коя хептиг болзун.

Чассыг-хоюг хептиг болзун,

Саяк аъттыг кадын болзун.

Кыс бооп төрүттүнген төл чараш, эвилең болгаш кээргээчел болзун дээн күзел бо йөрээлдиң утказы бооп турар.

Уруг бажын кыргыырының дою[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Уруг дою, ол уруг үш харлап чорда, ам бир болур. Шаанда болза чаш уруг ие иштинге чорда, бир харлыг болур, ынчаарга үш харлаан уруг дээрге, амгы шагның календарын ёзугаар, ийи харлаан уруг бооп турар. Чаш уруг үш хар чеде бээрге, бажының дүгүн хылбыктаар. Хылбыктаар хүннү тускай айтырып алыр турган. Лама кижиге ном номчуткаш азы хам кижиден айтырып алыр, чарынчыга чарын салдырар болгаш хуваанак салыр кижиге хуваанактадыр турган. Уруг бажының дүгүн хылбыктаары – улуг байырлал. Чаш уруг үш харлыынга чедир бурганның камгалалында деп тывалар санап чорааннар. Баш дүгү хылбыктаар ёзулалдың кол ужуру болза, үш харлаан уругну өнчүледиреринден аңгыда, уругну йөрээп тура, ниитилел аразынга камгалалды тургузары болур. Бажын кыргыткан хүнүнде төрелдериниң болгаш чоок кижилериниң берген мал-маганы база эт-севи ол чаш амытанның шуут өнчүзү бооп артар. Ол уругга айтып берген иртти дөгерип чиир дээн болза, ол чаш амытандан чөпшээрелин айтырар, ооң орнунга өске малды айтып бээр. Үш харлаан уругнуң бажын кыргыыр хүн чалаттырып келир кижилер даай-авалары, даайлары, күүйлери, кырган-авалары, дөргүл-төрели болгаш күзелдиг кижилер болур. Хачыны актап алыр, ол болза тудазынга ак пөс азы ак кадакты баглап алыры-дыр, ооң соонда бизин арылдыр артыжаар. Бажын хылбыктаар кижини база тускай айтырып аап болур. Чылы тааржыр база болур ужурлуг. Улуг назылыг кырган-ачазы, кырган-авазы, даайы азы даай-авазы уругну кыргып болур. Хылбыктаар дээн кижи кадактыг хачыны алгаш, хүн аайы-биле ол уругнуң бажын үш долгандыр чалбарып эргилдиргеш, кадактың ужун ол уругнуң бажының дүгүнге дээскеш, алгыш-йөрээлин албан чугаалаар. Кыс уругнуң сай-чажын кезерде, кырган-авазының йөрээли:

Кезер дээш кеспедим,

Хем-Хемчик чонунуң чаңчылы-дыр.

Кыргыыр дээш кыргывадым,

Кырган өгбелерниң чаңчылы-дыр.

Торлаа дег өөрлүг бол, кызым,

Тогдук дег чараш бол, кызым.

Ажы-төлүң өг сыңмас болзун, уруум,

Азыраан малың кодан сыңмас болзун, уруум.

Даай-авазы мындыг хевирлиг йөрээлин салыр:

Ак сүдүм чаштым,

Ак оруун алгадым.

Кыргыыр дээш кыргывадым,

Кыраан назынында бажының дүгү дүккүр болзун!

Кудун Эмегелчин ээрен

Хумагалап турар болзун!

Кулактары дыыжы болзун,

Карактары көскү болзун!

Бора хек дег, ыраажы болзун,

Мочурга дег өзүген болзун!

Торлаа дег өргүн болзун,

Тогдук дег чараш болзун!

Чон кайгаар шевер болзун,

Чораан чоруу бүдүнгүр болзун!

Улуг кижи көргеш, шайын хайындырар болзун,

Уруг кижи көргеш, курудун сунар болзун!

Оол уругнуң бажын кыргааш, кырган-ачазының алганган йөрээли:

Эрниң эрези бооп доругар болзун,

Эзерлиг аъттан туттунар болзун!

Эгинниг кижиге октатпас мөге болзун,

Эринниг кижиге алдырбас чечен болзун!

Дөң черге хондурар өглүг болзун,

Дөш черге чалаар малдыг болзун!

Ажы-төлү арбын-көвей болзун,

Аксы-дылы мен дег буян-чолдуг болзун!

Даайының салыр йөрээли:

Ак дээрим

Актаан хачым өршээзин!

Тос дээрим өршээзин,

Тос ада үрени мандызын!

Кезер дээш кеспедим,

Кедизинде бажының дүгү чаагай болзун!

Кыргыыр дээш кыргывадым,

Кырыыже дээр бажың дүгү дүшпезин!

Эр бооп доругуп өзер болзун,

Эзерлиг аътты мунар болзун!

Эгинниг чүве эннешпес болзун,

Эрбенниг ааска алыспас болзун!

Назы-хары мен дег узун болзун,

Аксы-дылы мен дег тоолчу болзун!

Уйгу хавы болбас болзун,

Улуг-сеткил сеткивес болзун!

Үш харлаан уругнуң бажын кыргаан хүндүс, ооң ада-иезиниң өөнге четкилеп келген дөргүл-төрелдер ол чаш амытанның бажының дүгүн бир шымчымны кыргааш, хире-шаа-биле белектерни бээр. Үш харлыг уругнуң бажын хылбыктаары – тыва чоннуң сүзүктүг чаңчылы. Кыргаан дүктү ак хаш хапчыгашка азы ак пөске ораагаш, сыртык иштинге шыгжаар. Кыргаан дүктү черже октаар болза, уругнуң куду чайлаар болгаш, бүрлүп болур. Кыргаан дүктү отка өрттедир болза, чаш уругнуң карааның шозу баксыраар. Кыргаан дүктү бадың-шаңнаар болза, ол-ла уругнуң бажы бужартаар дижир.

Үш харлаан уругнуң бажын кыргаан соонда, дой эгелээр. Ол уругнуң ада-иези чалаттырып келген кижилерни хүндүлээр, ашкарар-чемгерер болгаш сеткил хандыр хөөрежир. Тыва ёзуда чаш уругнуң доюнга арага ижип болбас турган.

Куда[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Эрги Тываның кудазы ада-өгбе дамчып келген онзагай езулалдыг. Куда дээрге хып дээн чалыы назынныг оол-даа, кыс-даа кижиниң ада-иезиниң өөнден аңгыланып үнери болгаш тускай амыдырап эгелээни болур. Бурун шагда тываларның кудазы бир янзы чораан болгаш сагып эртер тус-тус үелерлиг тургулаан.

1. Кыс уругнуң ужазының адаанга өшкү дүгүн (чөөгүн) салыры[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Кыштаг чуртка Сат Чамбалдың өө турган дижик. Ол өгнүң ээзи кадай кыс уруг божаан дижик, өске бир кыштагда Монгуш Болаттың бир оолдуг өө турган дижик. Ол оолдуң авазы өшкү дүгүн хоюдүр дыткаш, төгериктей дүргектээш, чаа төрүттүнген кыс уругнуң ада-иезиниң өөнге чеде бээр. Оолдуң, авазы хүндүткелдиң ёзулалын кылгаш, кавайда чаш уругнуң, баан оваарымчалыг чешкеш:

– Урууңарны соонда келин кылып алыр мен — деп чугаалааш, төгериктей дүргектээн өшкү дүгүн хойнундан ужулгаш, чаш уругнуң ужазының адаанга салгаш, кавайлап каар. Кавайда чаш уругнуң иези Монгуштарның талазындан келин айтырып келген кадайже хүндүткелдиг көргеш: – Чаа харын, ындыг-даа ыйнаан – деп каар.

Оолдуң адазы кижи келин айтырып келген болза, кавайда кыс уругнуң адазынга оттук-дажын берип каар ёзулал турган. Кавайда чаш уругнуң адазы келин айтырып келген ашактыва чазык-чаагай болгаагаш:

– Чаа харын, ындыг-ла бооп-тур ийин – деп каар.

Эрги Тывага куда ёзулалы, кыс уруг кавайга турда-ла, эгелээр турган, ол чүл дээрге, кедизинде баргаш, ол уруг өзүп келир, ынчан ону оглунга кадай кылдыр ап бээр. Үш ада дужундан бээр хан төрел кижилер кудашкылар болбас болгаш оларның оглу, кызы ашак-кадай болбас чурумнуг турган, шаандагы тывалар ол ёзулалды тергиин ыдык сагыыр чораан.

2. Белекти чаартыры[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Уруг он беш, он чеди, он тос хар чеде бергенде, ада-иези өглеп эгелей бээр. Эрги ёзуда он дөрт, он алды, он сес харлаан уругну ашакка бербес турган.

Уругнуң хары он беш чеде бергенде, белек чаартыр ёзулал болур. Оолдуң талазындан бир кончуг эрес болгаш мөзүлүг кижини шилип алыр. Ол кижиге хаптарда суккулаан дүлген эъттиг, баскан быштактыг таалыңны арттындыргаш, уругнуң ада-иезиниң аалындыва аъткарыптар.

– Белек чаартып чор мен ийин — деп, оолдуң талазындан келген кижи уругнун, ада-иезинге бараан болур.

Даңза солчуп таакпылажыр. Кады шайлаар. Кады кундага көдүрер. Оолдуң ада-иезиниң бодап чоруур күзелин келген кижи тө каап бээр. Уругнуң ада-иези боттарының сагыш-сеткилин келген кижиге ижин-кара чокка чугаалап бээр.

Белек чаартыры дээрге шагда-ла кыс уругну келин кылып аарын айтырган дөө таланың улузунуң ук херекти уламчылай чогудуп алырын билип алыр аргазы болур.

Чугаа-соот шуудап, чүвениң аяны билдине бергенде:

– Чорук бүттү-ле. Харын бүтсүн-бүтсүн – деп, уругнуң адазы шын-на сеткилин илередир.

– Чоруум чогаан-дыр – деп, амырап чугаалааш оолдуң талазындан келген кижи чанып чоруптар.

– Белек чаартып келген кижиниң барааны көзүлбейн баргыже чедир, кыстың ада-иези өг чанынга турар.

3. Шайын бузары[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Шайлажыры – тываларның эрте-бурунгу чаңчылы. Амыдыралы кандыг-даа болза, тыва кижи өгге кирген кижини албан шайладыр. Бир эвес өгге кирген кижиге шай куткан аяк сунмаан болза, ону эң багай болгаш харам чорук деп көөр.

Шайлыг болуру, шайын хандылап хайындырары база өгге келген кижилерни хүндүлеп шайладыры тыва чоннуң үе-дүптен бээр сагып келген ыдыктыг чаңчылы болур.

Оолдуң талазындан болчумчалыг кыс, эр төрелдерин шилип алыр. Кончуг аъттарны эзертепкен болур. Оолдуң оол төрели көгээржикти, иштиг хапты, бүдүн шайны болгаш бир чиң дүңзе таакпыны кыстың ада-иезинге чедире бээр. Оолдуң кыс төрели өң-баазын чинчилерни кыстың аалынга чедире бээр.

Оолдуң төрели кыстың төрелинге чеде бергеш: — Шайны бузуп каайн — дээш, бүдүн шайның эриинден бичиини бускаш, уругнуң иезинге өргүп сунар.

Оолдуң кыс төрели келин болур кыс-биле тускай ужуражыр, чугаалажыр болгаш өң-баазын чинчилерни Кыдаттан келген удазынга дискеш, келин кыстың мөңгүн чавагалыг кежегезинге баглаптар.

Бускан шайны, боодалын часкан таакпыны кыстың дөргүл-төрели болгаш кожа-хелбээ кижилери тус-тузунда хайындырып ижер болгаш тыртып кааптар.

Шай бузар чорук база таакпы бээр чорук келин кыстың бег, кунчуу бар деп чүвени бүгүде чонга элдээртип турар.

4. Дүгдээшкин[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Оолдуң ада-иези кенниниң кажан келирин билип апкаш аъжын-чемин белеткеп эгелээр. Оолдуң талазындан тускай шапкынчыны чорудуп тургаш, кыстың ада-иезиниң эң чоок төрелдерин болгаш олаа-кавыда чурттап турар улуг назылыг кижилерни өреге санай билип алыр. Кандыг өгге кандыг көгээржикти сөңнээрин, кандыг хапта, кандыг чем сунарын база чүнү-чүнү бээрин баш бурунгаар үлеп, таарыштырып алыр. Хөм болгаш пөс хаптар иштинге дүлген эът, боова, боорзак, быштак болгаш соктаан чиңге-тараа бар болур.

Дүгдегге баарда, оолдуң ада-иези оглун болгаш чоок төрелдерин эдертип алыр, от чажыкчызын шилип алыр.

Дүгдээшкин болур хүндүс отче чажыг чажары албан турган. Ол ыдыктыг чаңчылды «отка чажыг чажары» дээр. Оолдуң ада-иезиниң талазындан мөге-шыырак, эрес-кашпагай болгаш чечен сөскүр бир шыырак эрни шилип алгаш, келинниң ада-иезиниң аалындыва дүгдээшкин кылып чоруптарда, ону хамыкты мурнай аъткарар.

Оолдуң талазындан келген от чажыкчызы уругнуң эң чоок дөргүл-төрелдериниң өглерин эргий кезиир, өг бүрүзүнүң одунга чажыг чажып чалбарыыр. От чажыкчызы уругнуң төрелиниң өөнге келирге, эң баштай бир хува долу хойтпак ижиртир, ооң соонда бир падар аяк долу арага сунар, ооң соонда дүлүп каан кончуг семис эътти дазыл тавак долдур салыр. От чажыкчызы оолдуң ада-иезиниң болгаш ха-дуңмазының алдар-адын бодап араганы таарыштыр амзаар, чемни чиир, кол-ла чуве уругнуң төрелдериниң өглерин дөгерезин эргий кезиир.

Дүгдээшкин кылганнар уругнуң ада-иезиниң аалынга чедип келгеш, кудазының өөнүң чанынга дүжер. Таалыңнарда арага-дарыны болгаш хаптарда аъш-чемни уругнуң ада-иезинге берип каар, ол хамык суксунну болгаш чемни уругнуң төрелдери өреге бүрүзүнге үлеп чедиштирер.

Уругнуң ада-иезиниң өөнге хамык төрелдери чыглып келир. Улус эвээш болза, көгээржиктен араганы сөңнеп кудар. Улус хей болза, тос-таңмага араганы долдүр кудуптар. Хамыктың мурнунда оолдуң адазы уругнуң ада-иезинче көрүнгеш: – Уругларым чочагайлап алыр дээш чор мен ийин – дигеш, дадаазынын болгаш көк кадаан ийи холдуң кырызынга арта каггаш, дашка долдур куткан араганы кыстың адазынга ийи холдап сунар.

5. Айын, хүнүн айтырары.[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Куда дүжүрери. Кудалар уткууру.

Биеэ шагда тыва кижи бодунуң угун тос ададан бээр билир чораан. Хан төрел чорукту кончуг барымдаалаар, үш ада ызыгуурунда хан төрел кижилерниң оглу, кызы өгленишпес чораан. Кыс уруглар колдуунда он беш, он чеди, он тос харлыында ашакка баар.

Шаг шаанда өгленир дээн оолдуң, кыстың ада-иелери кандыг айда, кандыг хүндүс аалдан үнерин улуг хам кижиден айтырып аар, улуг чарынчыга чарын салдыртып аар, улуг төлгечиге хуваанак салдыртып аар турган. Тывага сарыг шажын келген соонда, ашакка баар уругнуң база кадай алыр оолдуң аалындан үнер хүнүн, чүгүн база кандыг чүзүннүг аът мунарын эртемден ламадан айтырып аар апарган. Келин болур уруг аалдан аът мунуп үнерде, кандыг чылдыг кижи аъдының узун-дынын тударын безин айтырып аар. Ашак-кадай болур оолдуң, кыстың төрүттүнген чылдарын көрүп тургаш, эртемден лама оларның тааржырын азы таарышпазын айтып бээр турган.

Уругну бээр айын болгаш хүнүн айтырып апканда, ада-иези уруун ашакка бээр деп барганда, дөө талада ада-иениң оглу кудээлеп кээп турар апаар. Куда дужери дээрге ада-иезиниң өөнден кыс уругнуң аңгыланып үнгени ол болур.

Мыя бо кыска угаадыглар болза бистиң ада-өгбелеривистиң эрте шагдан бээр куда ёзузун ыдыктап кааны ол болур.

Уругнуң ада-иези, чоок төрелдери уругнуң эт-севин, шагның дөрт ээлчээнде кедер хевин, идиктерин, ижер-чиир аъш-чемин ыяк белеткептер, айыткан хүнүнде аъткарарынга шуудадып каар. Ашакка баар уругнуң аъдының узун-дынын ол уругнуң чылы-биле чылы тааржыр ол аалдың оол кижизи чедип үндүрер, ол дээрге өгбелерниң сагып келген ыдыктыг ёзулалы болур. Ол оол аътты уругнуң ада-иезиниң өөнден элээн ырадыр чедип келгеш, узун-дынын салыптарга, ашакка баар уруг аъдын боду башкарып чоруптар.

Куда дужурери дээрге келин кыстың ада-иезиниң өөнден аъттанып ундүреринден эгелээр.

Кудалар уткууру — хүндүткелдиң база бир онзагай хевири. Уругнуң ада-иезиниң аалындан оолдуң ада-иезиниң аалынга чедир чер аразы ырак болза, кудаларны үш катап суг уткуп алыр: ажар арт кырынга, кежер кежиг аксынга база доктаар чериниң чоогунга кудалар уткуур ёзулалды кылыр.

Чурум шыңгыы болгаш тода. Кудаларны бир дугаар уткуурда, бир бөлүк кижилер, ийи дугаар уткуурда, база бир өске бөлүк кижилер, үш дугаар уткуурда, база оон өске бөлүк кижилер оолдуң талазындан баар. Уткуп четкен бөлүк кижилерниң баштыңы суксунуг болур. Уругнуң талазындан уткуй келген кудаларга көгээржиктиң аксын ажыткаш, кундагага куткаш, баштай-ла уругнуң адазынга сунар, ооң соонда келинни үдээннерже улаштыр сунар. Кудалар уткууру дээрге бир черге аъттарындан дүшкеш, тур када доктаар, дыштаныр болгаш соок суксун ижери болур.

Кыс уругнуң талазындан келген кудажыларны, оол уругнуң ада-иезиниң аалының чанынга келгенде, албан уткуур, ол болза ырактан келген кижилерни дыштандырары болур. Оолдуң төрелдери шайын хайындыргаш, холла хөнектерге куткулааш, аъжын-чемин белеткеп алгаш, аяк-савалыг чеде бергеш, уткуур черге манап орарлар. Аал чанынга кудаларны уткуп алган соонда, ол черге чедирген хөнек, аяк-сава келин уругнуң эдилели бооп артып каар.

6. Өг долганыры[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Уругнуң эккелген эт-севин аайлааш, чаа тиккен өгге куданы эрттирер. Бурун ёзуда чаа тиккен өгнү кудага келген кижилер үш катап хүнгээр долганыр. Бир эвес чаа өгнү тип четтикпээн болза, өг орнунга багана кадааш, кудага келген кижилер ону үш катап хүнгээр долганыр турган.

Чаа тиккен өгге каас-коя хептиг кижилер имилеме апаар. Оолдуң талазындан бир кижи бир хууңга суг, божа, хойтпак хоюдур кудуп алгаш, ооң-биле кудага келген кижилерниң чараш хевинче былчай чажып турар, ол дээрге каткы-хөг үндүрери болгаш чугаа чазаары болур.

Чаа тиккен өг иштинге келин кижи орун кырынга олурар. Ону бир кадай кижи үргүлчү карактап чоруур: үнерге, кады үнер, кирерге, кады кирер. Келин кижи арнын чажырып алыр. Келинниң бажында баштаңгы кедирген турар, ооң кырындан думаалай кедирип каар. Кудага келген кижилер келин кыстың арнын көрбезин дээш, орун кырында олурган келин кыстың баарынга кылын кидис энчекти көжегелей азып каар. Ол уругнуң ашаа болур оол бо таварылгада чаа тиккен өгнүң иштинге олурбас, чүгле башкы сылдыс үнүп келгенде, ол чалыы кадайының чанынга чедип кээр.

Бурун тыва ёзуда чаа тиккен өгге куда дужер оон соонда ол өгге ийи чалыының чаа чуртталгазы эгелээр, оларның чанынга он үш хар чеде берген уруг-дарыг чыглып хонар турган.

Шаандагы Тываның ёзу-чурумунда болза куда болган черге он үш хардан чээрби хар чеде берген аныяктар чыглыр тускай өг турган. Олар ол өгге ойнаар-хөглээр.

Куда душкен черге үжен чеди хар четпээн кижи араганы шуут-ла ижип болбас турган. Дөртен тос хар четкен кижи ийи дугураандан база-ла эрттир арага ижип болбас. Куда душкен черге эзиртир арага ишпес, шош-содаа кылбас болгаш аас-дыл ундүрбес чаңчыл турган.

Куда болган черге араганың сөөлгү дашказын эң улуг назылыг кижиге сунар. Ол кырган арагазын ижипкеш, илезин отче, хараачаже болгаш дээрже углай чажыптар. Кудага келген кижилер эмин эрттир шимээргей бээр болза, суг, божа болгаш хойтпак холумаан оларның каас-коя хевиндиве тө чажар турган.

Куда доозулган соонда, эң улуг назылыг кижи мынча дээр:

– Чаа тиккен өгнүң оду өшпес болзун!

7. Алгыш-йөрээл[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Тыва куданың бир онзагай ылгалы болза келинни алгадыры болур. Келинни алгадырда, Аскак-Кадай кончуг ачы-буянныг болур. Олаа чооктуң бир болчумчалыг кадайын шилип алгаш, ону Аскак-Кадай деп адап аар. Аскак-Кадай бир хап ишти эге чиг чиңге-тараалыг база бир балдылыг болур. Аскак-Кадай хапта тараазын черже чажып, балдызын черже хап каап чоруур. Аскак-Кадай өглерни ынчаар кезип келир. Келин уруг Аскак-Кадайның эдээнден туттунуп аар. Хапта тараазын болгаш балдызын Аскак-Кадай сөөлзүредир кирген өгге кааптар, чурум ындыг турган.

Келин уругну алгадырда, Аскак-Кадай бээ, кунчуунуң өөнге чедирип келир. Өгнүң ээзи кадай аякка сүт куткаш, баштай боду амзааш, оон кеннинге бээр. Кенни аякта сүттү амзааш, кунчуу кадайга сунуп бээр. Кенни биле кунчуу кадайның сүт амзаары дээрге таныжып ап турары болгаш арын чазаары болур.

Бээ, кунчуунуң өөнге келин кысты алгаар. Келин кысты кадай-даа кижи, ашак-даа кижи алгап-йөрээп алганыр. Чечен алганырлар база бар. Чевен алганырлар база бар. Арны-бажы деридип, сөзү үнмес апарган кижини мынча дижир:

– Кудам дериде берди. Кудамның эдээн азындырар.

Ындыг чеме дыңнаан кижи бар шаа-биле алганыр турган.

Куда дүшкен черге алгыш-йөрээл кылыры дээди сүзүглел болур. Алгыш-йөрээл дээрге чаа чуртталга туткан оолга, кыска ажы-төлдүг болурун, бай-шыырак болурун, кежик-чолдуг чурттаарын күзээн буян сөзү. Тыва ёзуда алгыш-йөрээл чок куда турбас.

8. Бег, кунчуун келинниң шайладыры[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Алгыш-йөрээл доостурга, келин уруг чаа тиккен өөнге чанып келир. Куда дүшкен соонда, бир хонганда, оолдун, талазындан ийи кадай кижи келин кыстың, эккелген эдин ончалап көөр. Келин кыстын, эккелген аптара-савазын, үлгүүрүн, аяктарын, хууңнарын болгаш эдин-севин оолдун, талазындан ончалап-четчелеп алырын буянныг чорук дээр. Авазының айтып бергенин ёзугаар келин уруг пашты долдур чиң шайын хайындыргаш, аалындан эккелгени чигир-боовазын делгээш, оон ам бээн, кунчуун база кожа-хелбээ кижилерни чаа тиккен ак өөнге шайладыр. Келин кижиниң баштай хайындырган шайының амданындан-на оон холунуң байын билип аар дижир. Келинниң хайындырган шайы чаа тиккен өгнүң суксуну болгаш алдары бооп артар.

Тыва кижи шайлап оргаш, сеткил хандыр хөөрежир, танышпааннар таныжар, кырганнар таалап хөөрежир.

Хайындырган шай – тыва өгнүң хүндүлел суксуну. От хып турар болза, шайны хайындырар.

Элээн болганда, өгленген аныяктар ада-иезинден, чоок төрелдеринден мал аалдап алыр. Аалдап алыр малдарның санынга хой, өшкү, казыра, молдурга, шары, саар инек болгаш хөлге аъды шупту кирер.

Тыва – көшкүн малчын чоннуң бурунгу чурту, ынчангаш аалдажыр, бот-бодунга үнүп-киржир ёзулал хан төрел харылзааларның база бир онзагай хевири болгаш чаңчылы болур.

Куда йөрээлдери[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

1-ги чижек[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Дөңге тигер өглүг болзун,

Дөшке чалаар малдыг болзун!

Эдилээни мөңгүн болзун,

Эзертээни чыраа болзун!

Баштаңгызы маңнык болзун,

Баштың чылгызы саяк болзун!

Шары кежи көгээржиктиг болзун,

Шал хадың бышкылыг болзун!

Урук сөөртүр оолдуг болзун,

Улагга мунар аъттыг болзун!

Хоюп четпес коданныг болзун,

Челип четпес челелиг болзун!

Хову сыңмас хойлуг болзун,

Хоор ала чылгылыг болзун!

Угулзалыг идик даараар,

Уран-шевер кыстыг болзун.

Эдискилеп аңнап адар

Эрес аңчы оолдуг болзун!

Хола-биле хомус согар,

Кончуг шевер оолдуг болзун!

Ажы-төлү көвей болзун,

Азыраан малы арбын болзун!

2-ги чижек[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Дөңге тигер

Өглүг болзун,

Дөшке чалаар

Малдыг болзун!

Хар дег ак малдыг,

Хая дег эттиг болзун!

Тонанганы торгу болзун,

Эзертээни чыраа болзун!

Эзертээни узак болзун,

Эдилээни мөңгүн болзун!

Мурнуу эдээн

Анай, хураганы чаза бассын,

Соңгу эдээн

Ажы төлү чаза бассын!

Хыныыр эвес болзун,

Хымышка паштанмазын!

Харам эвес болзун,

Калгакка паштанмазын!

Төрээн ышкаш

Дилеп келзин,

Аштаан кижи

Адап келзин.

Киргенни уткузун

Үнгенин үдезин.

Төрелинге төлептиг болзун,

Чонунга чоргаар болзун.

Аксыңарны ажыдыңар,

Аяаңарны доңгайтыңар!

3-кү чижек[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Делгем чаагай

хонаштыг болзун,

Дески бүрүн

чыргалдыг болзун!

Алгыг чаагай

Чайлаглыг болзун,

Алдын-сарыг

күзеглиг болзун!

Онза чаагай

кыштаглыг болзун!

Кодан долган малдыг болзун!

Хоор ала чылгылыг болзун.

Чер четпес мерген,

Черге олурган чечен,

Аңын часпас мерген,

Айтып часпас чечен.

Хээ чулгалыг хеп даараар,

Кедергей уран холдуг,

Өгүп турар оолдуг,

Ожуун ээлээр

Уруглуг болзун!

Серээ мөгенниг тевелиг,

Сескигир баштыг оолдарлыг,

Чүгенин тудуп үнерде,

Чүгүрүктер маңнашпазын!

Эзерин алгаш үнерде,

Эки аъттары белен турзун.

Боозун чүктеп аңнаарда,

Бора калчан сыыннарлыг;

Калибирин чүктеп аңнаарда,

Кара-хүрең тарбаганнар

Хойтта кылып олурзун.

Даш ожуу быжыг болзун,

Далган-кулуру оваа болзун.

Дөрүнүң бажы шевер болзун,

Дөжээниң ишти сазыг болзун!

Өөнүң кыдыындан аът ыравас,

Азыы узун чүгүрүктерлиг,

Эки сүттүг инектерлиг,

Ада-иезинге дузалыг,

Алыс чонунга ады үнген,

Эргим чаагай оол болзун!

Узун чаштыг, улуг чыргалдыг

Өг-бүле болур болзун!

Дөзү[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  1. Тувинские благопожелания. Кызыл: Тувинское книжное издательство, 1990. – 144 с.