Каракалпактар

Каракалпактар (кар. Qaraqalpaqlar, Қарақалпақлар, قاراقلپقلر) — Узбекистанның соңгу-чөөн талазында Каракалпакстан аймаанда чурттап чоруур хипчак-ногай түрк чон. XVIII векте олар Амударяның адакы ховузунга болгаш Арал далай ның чөөн талазында Амударьяга (эрги дельтага) турумчуп эгелээннер. Каракалпактар деп ат "qara" дээрге "к" дээн уткалыг, "qalpaq" дээрге "шляпа" дээн ийи сөстен укталган. ("Кара шляпа Кижи" дээн уткалыг.) Каракалпактар (Каракалпакълар, Қарақалпақлар, قاراقلپقلر) — Узбекистанның соңгу-чөөн талазында Каракалпакстан аймаанда чурттап чоруур хипчак-ногай түрк чон. XVIII векте олар Амударяның адакы ховузунга болгаш Арал далайның чөөн талазында Амударьяга (эрги дельтага) турумчуп эгелээннер. Каракалпактар деп ат "кара" дээрге "кара" дээн уткалыг, "калпак" дээрге "шляпа" дээн ийи сөстен укталган. Бүгү делегейде 871,970 хире каракалпактар бар, оларның 726,000 хирези Узбекистанның Каракалпакстан регионунда чурттап турар.

Этимология

Каракалпактар деп термин оларның аттарының орус кириллицадан укталган болгаш Барыын чүкте оларның ады кылдыр дыка нептереңгей хүлээп алдынган. Каракалпактар боттарын Qaraqalpaqlar дээр. Бо термин "Кара Калпактар" дээн уткалыг болгаш эрткен үеде хөй дүвүрелди үндүрген, чүге дизе төөгүчүлер оларны өске үндезин чоннар-биле (чижээ, Черные Клобки) холбап турган. Ол чоннарны славян дылда «кара шляпалар» дээр чораан.

Төөгү

Каракалпактарның эң-не бурунгу өгбелери бистиң эрага чедир I чүс чылдың соонда Арал далайның барыын эриинге чурттап чораан Сакай, Массагета дээн ышкаш этниктиг бөлүктер болур. II чүс чылдың төнчүзүнден IV чүс чылга чедир мурнуу чүктен хуннулар халдаан, VI-VIII чүс чылдарда түрктер халдап кирип келген, ол девискээрниң түркчидилгези чамдыкта эгелээн, печенегтер, огузтар дээн ышкаш этниктиг бөлүктер тургустунуп, каракалпактарның тургустунары эгелээн.

X чүс чылдың эгезинде чамдык печенегтер барыын чүкче Россияның чөөн талазында ховуларже көжүп чорупкан, а Киев Рустуң девискээринче кирген аймактарны орус чылдар бижиктеринде «Чернии Клобки» (Кара шляпалар) деп адап турган. Волга биле Урал дагларының аразынга артып калган печенегтер Иртыш хем девискээринден көжүп келген кыпчактар-биле холужуп, оларның дылын шиңгээдип алганнар.

XVI векте олар документилерде Казан хаанның Чиңгис-Хаанның улуг оглу Джочиниң салгакчылары ногай хаан өг-бүлезиниң баштаан көшкүн бөлүү кылдыр көстүп келген, ол дээрге ногаа аймаа-биле кады Волга хемниң эриинге көшкүн чораан бөлүк-түр. Казаньның дүжүп кааны соонда, олар Сыр-Дарыяның ховузунга көжүп келгеннер. Казань дүшкен соонда, олар Сырдарья ховузунче чорупканнар.

XVI-XVII векте олар казахтар-биле кады ортумак болгаш адакы Сырдарья ховузунга көшкүн чорааннар. Ол Каракалпактар Бухара каганады-биле холбашкан, а чөөн Каракалпактар Казах хаан Таукеге (1680–1718 чылдарда чагырып чораан) чагыртып турган. Ол Каракалпактар Бухара каганады-биле харылзаалыг турган, а чөөн Каракалпактар казах хаан Таукеге (1680-1718 чылдарда чагырган) чагыртып турган.

Олар 1723 чылда «Улуг айыыл-халап» (казах: Ақтабан шұрынды) деп Джунгарларның халдаашкынынга таварышкаш, 1730 чылда Бичии Джузтуң Казах каганады Орус империядан камгалал дилээн. Ынчалза-даа Джунгарларның халдаашкыннары уламчылап, 1743 чылда Бичии Джузтуң Казах каганатындан үндүр сывырыпкан. XVII чүс чылдан XIX чүс чылдың эгезинге чедир каракалпактарның хөй кезии Амударья болгаш Придарья хемнерниң дельталарынга, ооң мурнунда Хорезмниң чери турган.

Оларны 1867 чылда Орус империя эжелеп алгаш, Туркестанның генералдыг чазааның эрге-чагыргазының адаанга киирген. Орус Революция соонда Совет Эвилелиниң составынга кирген, 1920 чылда Кыргыс Автономнуг Совет Социалистиг Республика (амгы Казахстан, найысылалы Оренбург) тургустунган, 1925 чылда Каракалпах автономнуг область ооң эрге-чагыргазында автономнуг область кылдыр тургустунган. 1932 чылда Каракалпах Автономнуг Совет Социалистиг Республика кылдыр бедиткен. 1936 чылда Узбек Совет Социалистиг Республиканың составынче кирген. Ынчан Россия Республиказындан дашкаар бот-башкарылгалыг республика тургустунганының ховар чижээ турган.

Узбекистан Республика 1991 чылда тургустунган соонда безин чурт иштинге Каракалпакстан автономнуг республика тургустунган, ынчалза-даа каракалпактар чурттакчы чонунун саны-биле ковей эвес, узбектер башкарып турар.

Дыл

Каракалпак түрк дылдарның кыпчак-ногай бөлүүнге хамааржыр, аңаа казах болгаш ногай база кирип турар. Каракалпак дээрге ийи диалект-биле чугаалажыр: Мурнуу-Чөөн болгаш Соңгу-Чөөн. Бижимел дыл кириллица-даа, латин-даа алфавиттерни ажыглап турар. Биргизи совет үеде стандарт турган, а сөөлгүзү Узбекистанда узбек бижиктиң чаартылгазынга үндезилеттинген. Каракалпак Совет Эвилелиниң мурнунда ховар бижиттинген. Ону бижиирде өскертилгелиг перс-араб алфавит-биле бижип турган.

Каракалпактарның географтыг болгаш төөгүзүнүң аайы-биле Каракалпак узбек, моол, таджик, орус дыл дарның салдарынга таварышкан. Ийи дылдың чугаалакчылары колдуунда Каракалпак-Узбек пиджин дылга чугаалажыр.

Дөс

Орус Википедиядан очулдурган