Сарыг шажын Тывада

Википедия деп сайттан
Үстүү-Хүрээ
Кызылдың "Цеченлиң" хүрээзи

Сарыг шажын Тывада азы Тывада Буддизм (орус. Тувинский Буддизм) – XVIII-XIX вектер үезинде-ле Тываның девискээринге сайзырап келген төвүт-моол улустарның Сарыг шажын (Буддизм) деп чүдүлгезиниң ук регионда хевири.

Тывага Буддизмниң келгени[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Буддизмниң (сарыг шажынның) Тывага баштайгы чалгыглары IX чүс чылдарда уйгурлардан дамчып келген. Сарыг шажынны тывалар, Моол империяның составынга Тываның турган үезинде, XIII-XIV чүс чылдарда өөренип-билип эгелээннер. Археологтарның тыпканы-биле ап көөр болза Тываның девискээринге турган эң баштайгы хүрээ-хииттерни XIII-XIV вектерде турган деп санап турар. XVIII вектиң ийиги чартыында, Тываның кирип турганы, Джунгар хаан чагыргазын Кыдаттың Цин деп маньчжурлар династиязының аг-шерии чылча шапканының соонда Тыва Кыдаттың чагыргазынче кирген. Ол үеден эгелээш Тываның девискээринге Гэлуг школазының төлээлекчи моол ламалары идепкейи-биле Сарыг шажынны нептередир ажылын чорудуп эгелээн; оон ыңай Ньингма деп ёзулал база элээн тарай берген. XVIII вектиң 70 чылдарындан эгелеп Тывага Сарыг шажынның баштайгы үндезин хүрээлери тыптып эгелээн[1].

Буддизмниң сайзыралы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

XIX вектиң 2-ги чартыында хүрээлер Тываның кожуун бүрүзүнге турган.

Чадаана хүрээзиниң соржулары (дээди ламалары) тыва буддизмниң баштыңынга Камбы-лама деп ат алганнар. 1912 чылга чедир тыва моолдар-биле катай маньчжурларның чагыргазынга турган болгаш тываның Камбы-ламалары Богда-Кегээнге чагыртып турганнар; моон ап көөр болза тыва буддизм бурят эвес, а Моол-биле харылзаазы улуг турган. Тыва буддистер Моолдуң хүрээлеринге доктаамал барып тейлээшкиннерни (паломничества) чорудуп турган. Тыва буддизм шажын ниитилелинде тургузуунуң аайы-биле моол буддизм-биле канчалдыр-даа өскерилбейн турар.

Сарыг шажын тываларның ёзу-чаңчылдарынга, уран чүүлүнге элээн хөй салдарын чедирген: улус эмнелгезинге, сан-чурагайында байырлалдарынга, улустуң амыдыралда кылып чорудар ужурларынга (куда-дой, байыр-наадым, дагылгалар дээш) изин арттырган, оон ыңай хамнаашкынга база чаартылгаларны киирип, ооң-биле сырый харылзаалыг апарган. Тыва буддизм тываларның эрте-бурунгу чүдүлгези хамнаашкын-биле катай деңге хөгжүп турган: бирде улус хамнарга барып, а чамдыкта ламаларга барып турган.

XX чүс чылдарның 20-ги чылдарның төнчүзүнде Тывага 19 хүрээ-хииттер болгаш 3 муң хире лама-башкылар турган. Тывага политика талазы-биле өскерлиишкиннер (революция) чоруп эгелээрге хүрээлерниң шуптузун узуткап, чок кылып, ламаларны шиидип, мөчүлеп каапкан, чүгле каш хире улуг назылыг ламалар арткан турган.

Буддизмниң амгы үеде байдалы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

«Цеченлиң» хүрээзи

1990 чылдан тура Тывага Сарыг шажынны катап тургузуп эгелээн. Тывада Гелукпа дээр сарыг-шажынның хевири бар. Өске: Ньингма, Кадампа, Кагью, Сакья дээн чижектиг хевирлери Тывада чок.

Буддист организациялар[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

«Тываның буддистер каттыжылгазы» (Объединение буддистов Тувы) – эрги ады «Тыва Республиканың Камбы-ламазының эргелели» (Управление Камбы-ламы Республики Тыва).

РФ-тың юстиция яамызында дараазында Сарыг шажын чүдүлгезиниң организациялары бүрүткедип алган (10.12.2013 чурагайы-биле)[2].

  • Төп шажынчы организация «Тываның Буддистер каттыжылгазы» (Кызыл хоорай, Щетинкина-Кравченко, 2)
  • Тус черниң шажынчы организациязы «Кызыл хоорайның Тыва буддистер ниитилели» (Кызыл хоорай, Щетинкина-Кравченко, 32)
  • Кызылдың тус чериниң буддист шажынчы организациязы «МАНДЖУШРИ» (Кызыл хоорай, Рабочая, 97)
  • Кызылдың тус чериниң буддист шажынчы организациязы «Будда Лоселинг» (Кызыл хоорай, Рабочая, 328)
  • Кызылдың тус чериниң буддист шажынчы организациязы «Кунпенчёцо» (Кызыл хоорай, Каа-Хем, 2, кв. 19)
  • Тус черниң буддист шажынчы организациязы «Дамба-Брайбулинг» (Кызыл хоорай, Фрунзе, 46, кв. 2)
  • Тус черниң буддист шажынчы организациязы «Ламрим» (Кызыл хоорай, Красных Партизан, 1, кв. 29)
  • Тус черниң буддист шажынчы организациязы «ТАШИПАНДЕЛИН» (Кызыл хоорай, Колхозная, 101)
  • Тус черниң буддист шажынчы организациязы «Ганден Чойпелин» (Кызыл хоорай, Оюн Күрседи, 137 «а»)
  • Тус черниң буддист шажынчы организациязы «Намзырай» (Кызыл хоорай, Лопсаңчап, 13, кв. 96)
  • Тус черниң буддист шажынчы организациязы «Кызыл хоорайның МАНЛА аттыг Эмчи будданың төвү» (Центр будды Медицины МАНЛА города Кызыла) (Кызыл хоорай, Кечил-оол, 7 «е», кв. 37)
  • Бай-Тайга кожууннуң тус чериниң буддист шажынчы организациязы «Дунгар Егил Лин» (Бай-Тайга кожуун, Шуй сумузу, Нордуп кудумчузу, 15)
  • Бай-Тайга кожууннуң тус чериниң буддист шажынчы организациязы «Шедуп Даржаалин» (Бай-Тайга кожуун, Тээли сумузу, Карл Маркс, 20)
  • Барыын-Хемик кожууннуң тус чериниң буддист шажынчы организациязы «Лопсаң Чиңмит» (Кызыл-Мажалык суур, Сельская, 17)
  • Чөөн-Хемчик кожууннуң Чадаана хоорайында Алдыы-Хүрээниң «Майдыр» («Майтрейя») аттыг тус чериниң буддист шажынчы организациязы (Чөөн-Хемчик кожуун, Чадаана хоорай, Чүргүй-оол кудумчузу, 83)
  • Кызыл кожууннуң Каа-Хем поселоктуң «Ногаан Дарийги» (Зелёная Тара) аттыг тус чериниң буддист шажынчы организациязы (Кызыл кожуун, Каа-Хем, Заводская кудумчузу, 1а)
  • Сүт-Хөл кожууннуң тус чериниң буддист шажынчы организациязы «Дүптен Шедуплин» (Сүт-Хөл кожуун, Ак-Даш сумузу, Улуг-Алаак кудумчузу, 9)
  • Тере-Хөл кожууннуң тус чериниң буддист шажынчы организациязы «Чыргалаң» (Тере-Хөл кожуун, Куңгуртуг суур, Найырал кудумчузу, 53)
  • Тус черниң буддист шажынчы организациязы «Тожу кожууннуң Даа-Ламазының эргелели» (Тожу кожуун, Доора-Хем суур, Чүргүй-оол кудумчузу, 9)
  • Улуг-Хем кожууннуң «Ганден» аттыг тус чериниң буддист шажынчы организациязы (Улуг-Хем кожуун, Шагаан-Арыг хоорай, Дружба кудумчузу)
  • Эрзин кожууннуң «Сунрап Гьяцолинг» аттыг тус чериниң буддист шажынчы организациязы (Эрзин кожуун, Эрзин суур, Аэропортная кудумчузу)
  • Эрзин кожууннуң тус чериниң буддист шажынчы организациязы «Лхамо» (Эрзин кожуун, Эрзин суур, Сайзырал кудумчузу)

Амгы үеде бар хүрээлер болгаш дуганнар[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

www.dharmatuva.ru деп сайттан алган медээлел. 2010 чылдың байдалы-биле.

  • Цеченлиң (ТР Камбы-Ламазының эргелели)
  • Көөп-Сөөк Хүрээзи
  • Шедуп Даржалинг Хүрээзи
  • Түбтен Чөйлинг Хүрээзи
  • Алдыы-Хүрээ (Чадаана хоорай)
  • Түбтен Шеддуплинг
  • Өвүрнүң Дуганы
  • Гандан Дойолинг – Улуг-Хемниң Дуганы
  • Даши Панделинг (пгт. Каа-Хем)
  • Долмалинг (Мөңгүн-Тайга)
  • Самагалдай Хүрээзи
  • Эрзинниң Хүрээзи
  • Каа-Хемниң Дуганы
  • Бай-Хаактың Дуганы
  • Хову-Аксының Дуганы
  • Үстүү-Хүрээ (Чадаана хоорай)
  • Гандан Пунцоглинг (Кызыл хоорайның Дхарма төвү)

Дөс[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  1. ↑ Монгуш М. В. История буддизма в Туве (вторая половина VI — конец XX в.). Archived 2012-07-11 at the Wayback Machine
  2. ↑ Информационный портал Министерства юстиции Российской Федерации. Информация о зарегистрированных некоммерческих организациях.


Белеткеп каан чүүл Бо дээрге белеткеп каан чүүл-дүр. Эдип база немеп тургаш, ук төлевилелге дузалап болур силер.
Дөзү – «https://tyv.wikipedia.org/w/index.php?title=Сарыг_шажын_Тывада&oldid=45908»