Седен-оол, Шамиль Юрий оглу

Седен-оол, Шамиль Юрьевич (1948 чылдың май 10, Москва – 1997 июнь 6) – бир дугаар тыва кинодокументалист, ВГИК-тиң доозукчузу, ССРЭ-ниң кинематографистер болгаш журналистер эвилелдериниң кежигүнү.

Намдары[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Шамиль Юрьевич Седен-оол 1948 чылдың май 10-да Москвага тыва эскадроннуң алдарлыг разведчиги Оюн (Юрий) Пандар-оолович Седен-оолдуң база тыва театрның билдингир артизи, публицист, Тыва АССР-ниң алдарлыг артизи Марьям Рамазанованың өг-бүлезинге төрүттүнген. Ынчан авазы Марьям Алексеевна ГИТИС-ке өөренип турган. Институт доозарга, олар Тываже чанып келгеннер. Шамиль Кызылдың аңгы-аңгы школаларынга өөренип турган.

Кызылдың киностудиязынга 1967 чылдың январьда чоокта чаа школа дооскан 18 харлыг оол тургаш, дузалакчы бөдүүн ажылчын кылдыр келген. Үр болбаанда кинооператорнуң дузалакчызы апарган. 1977 чылдың эгезинде боду кинооператор болуп ажылдай берген. Ынчан ооң башкызы Карма Домбуевич Монгуш болган. Башкызының өөредиглеринден өске бодунуң салым-чаяанныы, долгандыр турар кижилерниң уран-чүүлге бердингени ооң уран-талантылыг кижи боорунга улуг салдарлыг болган.

Кинобөлүкке он чыл ажылдаан үезинде кино тырттырар техниканы, кадр композициязын, кино монтажтаарын тергиин эки билип алган. Бүгү-эвилелдиң киноматография институдунуң оператор факультединге бот-өөредилге-биле өөренген. Сөөлзүреди 1980 чылда Чөөн-Сибирьниң кинохроника студиязынга кинооператорлай берген. Ш. Седен-оол оператор Анатолий Сидлерниң дузалачызы кылдыр эгелээн.

Ажылдары[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

"Тыва этюдтар" деп кинозу 1982 чылдың эң эки барымдаалыг кинозу деп санаттынган."Сугга алзыр зона" деп барымдаалыг кинозу Краковка 1990 чылда болган фестивальга "Хүлер улуг" деп онзагай шаңналды алган. Ындыг фильмнер ховар, ёзулуг хей-аът киискилгези-биле дөмей-ле, ындыг киискилгеден талантылыг чогаалдар тыптыр деп совет болгаш поляк критика ынчан демдеглээн.

Ш. Седен-оол тыва чонунуң бот-тускайлаң культуразын, кылып чоруур ажыл-ижин, амыдыралын, уран-чүүлүн дыка хвны билир болгаш, аңаа хамаарышкан дыка хөй кайгамчык ажылдарны кылып үндүрген. Ол киноларны амгы тыва аныяктар Интернет четкизинден тыпкаш, бо-ла сонуургап, бот-боттарынче октажып көрүп чоруурлар. Оларның аразында тыва хүреш салыкчыларының дугайында "Секундантылар" деп кино Москваның "Россия" кинотеатрынга баштай көргүстүнген, ооң соонда ону Праганың чурттакчылары сонуургап көрген. Хөөмейжилер, алдар-аттыг мөгелер, чолаачылар, тевежилер, кижи көжээ дугайында дээш ооң тырттырып каан кинолары кайгамчык чараш.

"Эзир-оолдарының самы" Россия Федерациязының кино-документалистериниң мөөрейинге дипломну алган. "Мээң Тывам" болгаш "Саяннар" деп барымдаалыг фильмнерни чурттуң кинозалдарынга болгаш Төп телефидениеге каш удаа көргүскүлээн.

Шамиль Седен-оол дыка хөйү-биле ниитилелдиң чидиг айтырыгларынга хамаарышкан кыска киноларны удаа-дараа тырттырып турган. Наркоманнар дугайында "Черлик шөл" деп кинозу Россияда бир дугаар элээди улус аразында накроманияның нептерээниниң дугайында бир дугаар барымдаалыг кино болган. "Цыганнар" деп кино, бомжтар дугайында кинозу.

Шамиль Юрьевич Седен-оол төрээн чуртунга - Тывазынга кезээде ынак, ону үнелеп, аңаа чоргаарланып чораан. Ол ону чүгле Совет Эвилелинге эвес, өске-даа чурттарга талантылыы-биле таныштырган.

Шаңналдары, ат-алдары[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

ССРЭ-ниң кинематографистер эвилелиниң кежигүнү
ССРЭ-ниң журналистер эвилелиниң кежигүнү

Эң эки режиссер болгаш оператор ажылы дээш Шамиль Седен-оол РСФСР-ниң Күркинозунуң болгаш культура ажылдакчыларының профэвилелиниң Хүндүткел бижии-биле шаңнаткан.

Американ кинооператор Роко Белич-биле кады тырттырып турганы "Чиңгис - блюз" (1995) Лос-Анджелеске 2000 чылдың мартта "Оскарже" эң эки беш барымдаалыг фильмниң аразынче кирген.

Өг-бүлези, арттырган салгалы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Өөнүң ишти Галина Георгиевна Страшкова Кызылдың № 15 лицейинде немец дыл башкылап турар. Чаңгыс уруу — Седен-оол Анна Шамильевна уран-чүүл-биле холбаалыг. Ш. Седен-оол ийи уйнуктарлыг: улуу Мария Хакассияның күрүне университедин дооскан, ам юрист кылдыр ажылдап чоруур, а бичиизи Дореен бүгү сагыш-сеткилин кырган-ачазы ышкаш кинооператор уран-чүүлге бердинген — ВГИК-тиң оператор курстарын дооскан.

Ш. Седен-оолдуң Уран-чүүлчү салгалы Чөөн-Сибирьниң кинохроника студиязының кинофондузунда, Тыва Республиканың Күрүне архивинде база ФГУП ВГТРК «ГТРК "Тываның”» архивинде шыгжаттынган.

Дөс[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Шамиль Юрьевич СЕДЕН-ООЛ // XX чүс чылда Тываның алдарлыг кижилери. Күрүне ному. Кызыл. 2004. С. 292
Седен-оол Шамиль Юрьевич
Валерия Кан Говорит и показывает Кызыл: история тувинского радио и телевидения. Абакан, 2016. С. 100

Шөлүглер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]