Ча: Эде көрүлделер аразында ылгал

Википедия деп сайттан
Контент балаттынган Контент неметтинген
Көпек (чугаа | үлүг)
Көпек (чугаа | үлүг)
бЭдилгениң тайылбыры чок
Одуруг 1: Одуруг 1:
'''Ча''', азы '''ча-согун'''.
'''Ча''', азы '''ча-согун'''.


Адарынга хереглээр чепсек. Шаанда ча аңчы кижиниң кончуг херексели турган. Чалыг улус оран-таңдының аң-меңин дүжүр адып-даа чораан, чаа-дайын-даа кылып чораан, адааннажып ойнап-даа чораан. Тыва улустуң «кара адар» биле «баг адар» деп ийи оюнну бар.
Адарынга хереглээр чепсек. Шаанда ча аңчы кижиниң кончуг херексели турган. Чалыг улус оран-таңдының аң-меңин дүжүр адып-даа чораан, чаа-дайын-даа кылып чораан, адааннажып ойнап-даа чораан. Тыва улустуң «кара адар» биле «баг адар» деп ийи оюну бар.


<blockquote>
<blockquote>
Одуруг 82: Одуруг 82:
Ышкына чоруй сала каап-тыр эвеспе<ref>[http://www.nsu.ru/ip/folklore_book12.php Тувинские героические сказания. Памятники фольклора народов Сибири и Дальнего Востока.]</ref>.
Ышкына чоруй сала каап-тыр эвеспе<ref>[http://www.nsu.ru/ip/folklore_book12.php Тувинские героические сказания. Памятники фольклора народов Сибири и Дальнего Востока.]</ref>.
</poem>
</poem>
Мында сонуургап көөр болзуңарза, «те-чуңма дешкилежип турган чаның текпези» дээрге, чаның ыяжынга хырбалап каан сөөк азы мыйыс-тыр. Хөөкүй Бора-Шээлей ''дошкун кара чазын'' тырта бээрге оозу хыыңайндыр дааш үндұрүп эгелээн. Тоолчу кижи ону чечен-мерген сөзү-биле кончуг эки ыткан. «Хан хожуула» дээрге согуннуң бажында кедирип каан каң ок-тур.
Мында сонуургап көөр болзуңарза, «те-чуңма дешкилежип турган чаның текпези» дээрге, чаның ыяжынга хырбалап каан сөөк азы мыйыс-тыр. Хөөкүй Бора-Шээлей ''дошкун кара чазын'' тырта бээрге оозу хыыңайндыр дааш үндүрүп эгелээн. Тоолчу кижи ону чечен-мерген сөзү-биле кончуг эки ыткан. «Хан хожуула» дээрге согуннуң бажында кедирип каан каң ок-тур.


<poem>
<poem>

01:51, 7 Тос айның 2016 хевири

Ча, азы ча-согун.

Адарынга хереглээр чепсек. Шаанда ча аңчы кижиниң кончуг херексели турган. Чалыг улус оран-таңдының аң-меңин дүжүр адып-даа чораан, чаа-дайын-даа кылып чораан, адааннажып ойнап-даа чораан. Тыва улустуң «кара адар» биле «баг адар» деп ийи оюну бар.

Шаанда эр дирткен кижи ыяавыла чаны эки адып билир ужурлуг турган. Оларның тергииннери чугаажок турган болбайн аан. Ындыг тулган ча адар эрлерни аңчылар чалап аңнадыр, аңаа аңны сегиртип бээр чораан. Аът мурнундан тура халаан койгунну, ча-согуну белен эвес чораан хирезинде-ле кайгамчык аваангыры-биле кезенгеш, адып каар адыгжылар эңмежок чораанын кырганнар билирлер.

Чоокка дээр-ле аңчылар дииң аңнаарда ча-согунну хереглеп турган. Үнелиг кештиг аңнарның кежин үревес дээш, чидиг сыйдалыг эвес, хөм азы мыйыс молдуруктуг согуннар-биле аңнап турган.

Иргит Самбу. «Тыва оюннар». Эдилгелиг, немелделиг ийиги үндүрүлгези. Тываның ном үндүрер чери. Кызыл -- 1992.

Сыра ча

Бо дээрге ээлгир ыяш сывындан чазапкаан ча-дыр. Чаның сывы албан быжыг болгаш ээлгир болур ужурлуг. Тааржыр ыяшты эки хынап шилип тургаш дыттан, талдан азы хадың будуундан кезип болур. Кезип каан ыяш будуун баштай кургадып алыр херек. Ча онзагай чараш хевирлиг, ээлгир болгаш чаныычал болур ужурлуг. Кирижевээн ёзулуг сыра чаның узуну бөрт кедип алган кижи дурту хире болур. Кандыг-даа чаны аргалыг болза даштындан мыйгак-хараган карты-биле азы тос-биле хырбалап алза эки. Ындыг ча шыкка алыспас.

Чаны уш-башак черге каап, октап болбас. Өл-шыктан база чаны камнаар херек. Ажы-төлүнге ойназын дээш тыва улус бичии ча-согун база кылып бээр турган.

Кадыг ча

Шаанда тывалар ону кадыг кара ча-даа дээр турган, дошкун кара ча-даа дээр турган. Кадыг ча сыра чага бодаарга улуг эвес, дурту кулаш четпес боор оң. Эрги базырыктар иштинден тыпкан чаларның узуну 1,2 хире метр, эң улуу-ла 1,5 метрден черле ашпас боор.

Ындыг чепсекти кылыр дээн кижи чаның ээлгир күжүн улам быжыдарарын кызыдар турган. Ону кылырда сыын азы буга мыйызы, сөөк болгаш сиир херек. Сиирни соккан буганың ооргазындан, хол, будунуң даванындан кезип алыр турган. Оон ол сиирлерни кургадып алгаш, дыдып алыр. Хырба база херек, ону балыктың кежинден азы хавындан хайындырып алыр турган. Мезилдиң кежинден, азы хавындан кылган хырба тергиин-дир.

Чаның ыяжынга бир талазындан сивирип тавылаан мыйыс чыпшырып каар турган, өске талазындан сиирлерни узун дургаар чыпшырып каар турган. Физиктиг шынары-биле, сиир биле мыйыс, ийи аңгы материал-дыр. Мыйыс ээлгир-даа болза сиир ышкаш шөйлүүчел эвес. Ынчангаш, бир эвес, чаны кирижеп алыр болза мыйыс чаның иштии талазында апаар, чыпшырган сиирлер даштыы талазында апаар. Кадыг чаны кылырда элээн үр үе эртер, 1 чыл ажа берип болур. Өл ыяшты кескеш кургадыр. Сиирни чазап каан ча ыяжынга хырбалап чыпшыргаш база кургадып салыр, мыйыс азы сөөктү чыпшыргаш база-ла кургадыр. Кирижээн кадыг ча кончуг хертеш көстүр. Бүдүнү-биле тениң ийи мыйызындан чазап, чонуп каан дошкун кара ча тергиин эки болур.

Кириш

Чаның ийи ужу-бажынга кертик кезип каар. Аңаа кириштиң баан доңнап каар. Чаның кирижин алгы-кештен кылыр. Алгының дүгү дүшсүн дээш, ону ай ишти хире үеге, сугга турзун дээш суп каар. Оон ам, дораан алгыдан чиңге узун баглар кезип алыр. Ол багларны даап-даап, кургазын дээш, азып каар.

Киришити хүлбүс азы шары кежинден дилип алыр. Аът кежинден база кылып болур. Чогум, тывалар аът малды ыдыктаар турган, ынчангаш тыны үзүлген малдың кежин бажы-биле каттай, черге шанчып каан узун сыраларга хере азып каар турган. Кончуг быжыг кириш те азы хуна кежинден болдунар чүве. Кирижеп алгаш чаны анаа-ла астып алгаш чорбас. Чаны кижи чүгле херек апарганда кирижеп алыр, ылаңгыяа аъдар үе келирге.

Чакыш биле эргек хавы

Чаны үргүлчү тыртар болза кижи салаалы сугланы бээр азы ханзырай бээр. Киришти тырткаш салыптар болза ооң баа ча туткан кижиниң билээнге дээп болур. Шак ынчалдыр кичээнгей чок кижи холун аартып аап болур. Ындыг-андыг чүве болбазын дээш адыгжы кижилер салаа, хол камгалаар хап чогаадып алган-дыр. «Чакыш» дээрге ча туткан холунуң билээнге уштуп-кедер уштук хевирлиг чүве-дир. Ону сөөктен азы кадыг, кылын кештен кылыр турган. Аңаа инек азы аът кежи ажырбас боор. Адыгжы кижи эргек хавын кириш тыртар холунуң улуг салаазынга кедип алыр турган. Эргек хавын, “эргепчи” азы “эргепши” деп база адаар.

Чепсектиң кыска төөгүзү

Эң эртеги үелерде, амгы кижилерниң өгбелери Африкадан үнгелекте ча-согун деп чепсектиг турган-дыр. Даш вектерде чер кырынга улуг аңнар амыдырап чораан. Ол аңнарны улус чыдаларлыг, азы шиштээн ыштар тудуп алгаш сүрүп турган. Улуг аңнар чер кырындан арлы бээрге аңчыларның кол хер-херексели ча-согун апарган.

Сибирниң аңчылары кара шагдан бээр кадыг кара чалар ажыглап турган боор. А. П. Окладников деп эртемден Байкалдың соңгу чартыынга, серов культуразының чевеглерин казып турган. Аңаа ол шонуп каан калбак чиңге узагар сөөктер тып алган. Шаандагы шагның аңчылары ол ындыг сөөктерни чаның ыяжынга чыпшырып алыр чораан. Серов культуразы болза Байкадың неолит дээр үезеинге хамааржып турар. Ол-ла эртемден, Цэпань деп хемниң унуга, оон ыңай Белоусово деп сурнуң чанынга эрги чевеглер каскан кижи. Ол чевеглерде, оңгар иштинде кижи сөөгүнүң чанында чиңгежек кылдыр тавылап каан сыын мыйызының артынчылары чыткан. Шаандагы чалар ирип калган, олардан чүү-даа артпаан. Оңгар инштинге черле белен ирип, тоглавас херекселдер артып каар. Ындыг чалар-биле шаанда аңчылар тайга чериниң улуг аңын дүжүр адып турган боор. Ол ийи чаларның узуну 120 хире сантиметр турган боор оң. Цэпань хемниң унудан чевег бистиң эрага чедир VIII-IV дугаар вектер үезинге хамааржыр. Белоусово суурнуң чанында чевег б.э.ч. III дугаар вектен орай эвес үеге хамааржыр ужурлуг.

Скиф-сибирь культуразының кижилери база бир онза хевирлиг чалар ажыглап чораан. Кирижи тыртып каан ындыг чаны, кыдыындан көөр болза ’М’ деп үжүк ышкаш болур. Чамдык улуска скиф ча грек алфавиттиң Σ (сигма) деп үжүүн сагындырар. Ындыг чаларның дурту узун эвес, 60-78 санитиметр хире болур. Шак ындыг ча дээрге аът мунган кижиниң хер-херексили-дир. Ол үениң улузу хову-шынаа чериниң оруктарынга тергелерлиг бо-ла эстеңнедип халдып чоруур улус чүве. Ылаңгыяа аъттыг, шаап чоруур кижиге тааржып каан, эптиг чепсек-дир. Скиф ча болза аар эвес, холга тудунгур чепсек-тир.

Эрги үениң маадырлары дайзынче анаа-ла каң октуг согунну адып төкпес турган. Октарын камнаар турган, хей черге төтчеглевес турган. Адыгжы кижи эки шишпиш-шишпип, сымырангаш чаңгыс адар чүве. Шаг-шаанда аът кырынга олуруп алгаш, шаап ора часпас адар маадырлар база турган. Ам бо, амгы үеде ындыг улус чок.

Төп Азияга манчжур хаанның төрези доктаай бээрге Тывага чактыр боолар тыптып келген. Аңчылар, маадырлар боо ажыглап эгелээрге мергежилдиг, билиглиг улус кадыг кара чаларны кылбас апарган. Сөөлгү кадыг кара чаларны тыввалар XIX вектиң сөөлүнде кылып турган боор оң. Амгы үеде, XX дугаар вектиң эгезинге хамаарышкан фото чуруктарда дошкун кара ча туткан улус чок, музейлерниң чыгган материалдарында база, кадыг ча чок-тур. Совет үеден бээр кадыг чаны көрген, азы ону кылып билир кижи Тыва чуртунда көңгүс артпаан. Тывалар мырыңай XX дугаар вектиң ортан үезинге чедир, дииң азы киш дээнзиг, кежи үнелиг аңче боо арынмас турган.

Аржаан II

Аржаан II базырыындан тыпкан хаан кижиниң чазы онза солун. Дая хараганының сыптарындан кылган ча-дыр. Ол ча болза, 3 хире чазааш чыпшыр хырбалаан дая сывындан бүткен. Чаның ортузунда, тудазы турар черинде, ийи кыдыындан немей ыяш сыптарын хырбалаан, ынчангаш ооң тудазы 5 каът дая сывындан бүткен. Чаның ыяш сывын даштындан сиирлер-биле шидип хырбалап каан турган. Кирижевээн чаның узуну 1 метр хире. Бир эвес, ону кирижеп каан турган болза болза ооң узуну кыскалай бээр, хевири бижимел ’М’ деп үжүктү сагындырар. Чаны даштындан хадың карты-биле хырбалап каан турган. Немей, ооң кырындан, даштындан алдындан бүткен, хээлиг, чиңге ама-саазын-биле чаны шып ораап каан[1].

Тоол

«Бокту-Кириш, Бора-Шээлей» деп тоолдуң ийи аңгы вариантызындан алган үзүндүлерни сонуургап көрүңер.

  
        Күжүр Бора-Шээлей тей бажынга баргаш,
        Кадыг кара чазының кирижин
        Хииледи, хаалады дыңзыдып алгаш,
        Хан хожуулазын кадыг идииниң улдуңунга
        Шалый-шулуй тырткылап алгаш,
        Аъдын сала соп каггаш:
        “Мен кезенмедим –
        Боктуг-Кириш акым кезенди!
        Мен тыртпадым –
        Боктуг-Кириш акым тырттынды!” – дээш,
        Кезенип, тырттынып туруп берген,
        Эртенден кежээге чедир,
        Кежээден эртенге чедир тырттынып кээрге,
        Ок туткан холунуң оду хып,
        Ча туткан холундан чалбырааш чайыгайнып,
        Чазының ужу-бажындан
        Ыш буругайнып кээрде,
        Чазының алдыы сагындан,
        Алдан улу арыгайнчып,
        Үстүү сагындан
        Yжен улу үрүңейнчип,
        Декпезинде те-чуңма дешкилежип,
        Баарында пар, арзылаңы
        Барзайып-корзайып кээрде,
        “Мен атпадым,
        Боктуг-Кириш акым атты!
        Ине туткан холумга илдикпе,
        Чүскүк туткан холумга шүңнүкпе!” — деп
        Шишпип тургаш,
        Шып-шынап шыжыктыр тыртып эккелгеш,
        Ышкына чоруй сала каап-тыр эвеспе[2].

Мында сонуургап көөр болзуңарза, «те-чуңма дешкилежип турган чаның текпези» дээрге, чаның ыяжынга хырбалап каан сөөк азы мыйыс-тыр. Хөөкүй Бора-Шээлей дошкун кара чазын тырта бээрге оозу хыыңайндыр дааш үндүрүп эгелээн. Тоолчу кижи ону чечен-мерген сөзү-биле кончуг эки ыткан. «Хан хожуула» дээрге согуннуң бажында кедирип каан каң ок-тур.

        Бир хүннү бадыр шинчилеп кээрге,
        Колдуунуң алдында үш-дөрт хире илиг
        Аң дүгү бар бооп тур.
        Хонуктуг чериндиве ужуга бергештиң,
        Сыра чазының кирижин дыңзыдып,
        Сыйда огун-даа кезени берген иргин.
        Эртен тырткаш,
        Дал-дүъшке чедир тыртып келирге,
        Багай сыра чазы-даа шыдашпайн
        Тавыланып сынып-даа берип-тир эвеспе.
        "Аң адар дээш тыртып чыдарымга,
        Сынып кагды, кырган-авай" деп
        Бо-даа чазын тудуп алган
        Чүгүрүп чанып кээп-тир эвеспе.
        "Чаа, ындыг болза,
        Карала тениң мыйызы-биле,
        Ча кылыр болза,
        Эки болгай аан, оглум,
        Те мыйызы херек болгай аан.
        Чуңмадан өлүр, оглум" — деп
        Олурган иргин иййин.
        Ийи карала тениң мыйызын кожуп тургаш,
        Ча кылып бергеш,
        Карала сыынынң кежи-биле
        Кирижеп-даа берген иргин
        Кырган шуваганчы.

Дараазында, шак бо тоол үзүндүзүнде, кырган-авазы оглунга дошкун кара чаны кылып турганын дугайында тоолчу ыткан.[3]

Амгы үеде

Шаг-шаандан тура ыраккы чурттарда чурттап чораан улустарның кылып турган чалары аңгы-аңгы хевирлерлиг турган. Амгы үеде өгбелериниң ча кылыр мергежилин утпаан улус база бар. Бурят чон аразында өгбелериниң эрги кадыг кара чазын кылып билир, бир кижи бар.

Узун ча

Англи чоннуң чазы. Англилеп ону «longbow» дээр, ол дээрге «узун ча» дээн уткалыг сөс-түр. Узун чаны аргалыг-ла болза, ээлгир тисс дээр ыяштың будуундан кылып алырын оралдажыр чүве. longbow болза сыра ча-дыр. Ону кылыр дээнде, аңаа мыйыс, сиир, сөөк чыпшыр хырбалавас, оларның аңаа турган херээ-даа чок. Быжыг болгаш ээлгир ыяш будуунга немээр чүве турбас ужурлуг. Ындыг чаның кирижин анаа кижи тыртый албас боор чүве, кижи холу шылай бээр. Ортаакы вектерде англи хаанның шериинге узун ча-биле чепсегленген чадаг шериглер турган. Узун чаның дурту 1,5 — 1,8 метр хире азы 5-6 фут хемчээлдиг[4].

Япон чоннуң чалары

Японнар чаны [йүми] деп адаар, согунну [йа] деп адаар улус-тур. Япон чаны кадыг ча деп болур. Бамбук дээр ыяшты узун дургаар чара кескеш, оозун аажок дески кылдыр тавылап чазап алыр. Шак ынчалдыр чазап каан кургаг бамбук ыяжын кыр-кырындан чыпшыр туткаш хырбалап каар. Япон чада бамбуктуң хырбалаан кезектери 4-5 чеде бээр. Йүминиң дурту узун чолдактары 180 сантиметрден эгелээн, эң улуг чалар мырыңай 2,5 метр хире узая берип болур. Йүмини тудазындан туткаш көрүптер болза үстүү сагы узун, алдыы сагы чолдак болур. Япон чалар ындыг, хевир-дүрзүзү ассиметриялыг[5].

Даштыкы терминология

Англи дылда кадыг чаны «composite bow» дээр. «Composite» деп сөс болза, аңгы-аңгы чүвелерден бүткен, составтыг, холумактыг дээн уткалыг сөс-түр. «Bow» дээрге ча дээн сөс-түр.

Орус чоннуң археология биле этнография эртеминде шаандагы үениң чаларынга хамаарыштыр тускай классификация бар. Олар мырыңай үш аңгы эртем терминин ажыглап турар. Ол терминнер 1960-дан чылдардан эгелеп чоорту эртем ажылдарынче сиңип кирген[6]. «Простой лук» дээрге анаа сыра ча-дыр. Бир эвес, бүдүн сыптыг ыяшка сиир, мыйыс азы сөөк чыпшырып каан болза, ындыг чаны «сложный лук» деп адаар. «Сложносоставной лук» дээрге аңгы-аңгы кезектерден чыггаш кылып каан кадыг ча-дыр. Ындыг чаның ыяш сывы безин, чаңгыс эвес, бичии кезектерден хырбалаттынып кылдынган.

Тайылбыр кезек

  1. К.В. Чугунов. Лук и горит у ранних кочевников Цетральной Азии (Особенности конструкции и некоторые параллели в культуре племён Кавказа и Северного Причерноморья). // Шестая Международная Кубанская археологическая конфенренция: Материалы конференции. — Краснодар: Экоинвест, 2013. C. 437-442. ISBN 978-5-94215-172-0
  2. Тувинские героические сказания. Памятники фольклора народов Сибири и Дальнего Востока.
  3. ТДЛТЭШИ. Бокту-Кириш, Бора-Шээлей. Тыва улустуң маадырлыг тоолу. IV том. Тываның ном үндүрер чери. Кызыл. 1995 -- ар. 35. ISBN 5-7655-0411-6
  4. English longbow
  5. Японский лук — древнейшее оружие
  6. И.Л. Измайлов. К истории сложного лука Волжской Булгарии середины VIII — X вв. // Военная археология. Оружие и военное дело в исторической и социальной перспективе. СПб: 1998. С. 198-205.

Үндезини

  1. Баг адары. // Иргит Самбу. Тыва оюннар. Эдилгелиг, немелделиг ийиги үндүрүлгези. Тываның ном үндүрер чери. Кызыл — 1992. 25-30 дугаарлыг арыннар.
  2. Ча, согун. // Моңгуш Кенин-Лопсаң. Тыва чаңчыл. Ийиги кезээ. Тыва чоннуң ыдыктыг чаңчылдары. Ном үндүрер чер: "Тройка". Москва — 1999. 146-147 дугаарлыг арыннар.
  3. Е. Д. Прокофьева. Охота. // Процесс национальной консолидации тувинцев. (Серия "Кунсткамера — Архив". Т.IV). — СПб.:"Наука" — 2011. С. 185-192. ISBN 978-5-02-0382-80-0
  4. Б.А. Литвинский. Сложносоставной лук в древней Средней Азии (К проблеме эволюции лука на Востоке). // СА. 1966. №4. С. 51-69.
  5. А.П. Окладников. Скифы и тайга (к изучению памятников скифского времени в Ленской тайге). // Проблемы археологии. II. Л.: ЛГУ. 1978. С. 101-109.
  6. А.П. Окладников. Погребение бронзового века в Ангарской тайге. // КСИИМК. Вып. VIII., М.-Л.: 1940. С. 105-113
  7. Д.Г. Савинов. Новые материалы по истории сложного лука и некоторые вопросы его эволюции в Южной Сибири. // Военное дело древних племён Сибири и Центральной Азии. Новосибирск: 1981. С. 146-162.