Афанасьев культуразы

Википедия деп сайттан

Афанасьев культуразы
Үези: бистиң эрага чедир III дугаар муң чылдың ийиги кезее – бистиң эрага чедир II дугааар муң чылдың эгези. Хакасияда Батени суурнуң чанында Афанасьев даа бар. Аңаа А. С. Теплоухов 1920-1923 чылдарда бурун үениң базырыктарын казып турган.

Бо культурага хамаарышкан археологтуг тураскаалдар Алдай дагларында болгаш Саян дагларының соңгу талазынче Улуг-Хемни дургаар дистинчип чоруй барган.

Базарыктары ийи борбак ийи талалыг, бир талазынга өлген кижи чыттырар өңгарлар, өске талазынга хөмдүрген улустуң Эрлик оранынга ажыглаар дериг херекселдери чыдар. Кыжын өлген улусту чүгле чазын хар эрий бээрге орнукшудар турган.

Суурлар 10 хире өг бүлелиг. Кижилер көжүп амыдырап чораан Кыжын улус чер иштинге оңгар бажыңнарга чуртап чораан, чайын болза чадырларга чурттап турган. Өнчү хөреңги талазы биле бай азы ядыы улус турбаан. Дөгере улустуң шыдал деңнели дөмей чораан.

Афанасьев культуразы энеолит үезинге хамааржыр. Металл деп чүвени улус билир турган. Металлдарны улус эзилдирип билбес турган. Металл даштарын бүдүнү-биле чер иштинден билир улус казып тып алыр турган. Дээрден дүшкен метеорит демирин, чалаң чести, чыжыр алдын, мөңгүннү улус колдуунда чараш каасталгага ажыглаар чораан. Честен ине, шивегей, чидиг чиңге бистер кылып аар. Чирилген ыяш аяктарны чес-биле септеп алыр турган. Чалаң чес, алдын чымчак болур. Металлдан каасталга кылырда дарган кижи ону алгаш тааржыр хевирин изидир чымчайты соп кезип алыр чораан.

Балды, бижекти чүгле даштан кылыр, чалаң чес таарышпас ол чымчак.

Улус аңнап, балыктап амыдырап чораан. Тываларның арат ажыл-агыйы Афанасьев үезинден эгелээн. Азырап турган амытаннары - чылгы; шээр мал: өшкү, хой; бода мал: инек. Буганы, аътты шанактавайн чораан. Кижилер оран-таңды кежии биле амыдыраар болганда хөй мал тутпас чораан. Эвээш каш борбак хой инээ суур чанынга оъттап чоруур. Кижилер тараа тарып, ажааган тараазын даш согааш биле чууруп аар турган.

Мүннү улуг дой саваларга хайындырып турган. Дой саваларның ишкири колдуунда 2-3 литр хире болур, адаа чуурга ышкаш борбак. Ындыг саваны чем хайындырарда изиг оттуң хүлүнче хөөп каар. Аяк-шынак ыяштан, хадың картындан кылдынган болур.

Тыны үзүлген улусту чылда чаңгыс катап орнукшудар, чыттырар тускай үелиг болур. Чевеглери базырык хевирлиг болур, базырыктың кыдыынга калбак даштарны херимней тургузуп каар. Өлген кижиге чараш хевин кедирткеш олуртуп кааш, холунуң адыжын дөңмээнге салып каар. Ынчалдыр кижиниң соой берген мөчүзү чыттырар үезин манап олурар. Чыттырар оңгары даш хааржак болур аңаа өлген кижини ооргазынга чыттырып каар. Оңгар иштинге чемниг савалар база салып каар.

Тывада[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Тывада Афанасьев культуразынга хамааржыр дөрт борбак археологтуг тураскаал бар[1],[2].

Ады Каскан кижизи Казып турган чылдары Археологтуг каът биле каскан чериниң калбаа Каскан чүвези Археологтуг тураскаалдың янзызы Амгы үеде
Ооруг-Аксы Шер Я. А. 1967 1 даш херим, 1 базырык. базырык
Хайыракан I Мандельштам А. М. 1978 2 даш херим, 2 базырык. базырык
Рева Л. И. 1987 – 1988 4 даш херим, 4 базырык. базырык
Доор-Даш Семёнов В. А. 1978 – 1984 5 дугаар каът, 440 м2 Улус чурттап чораан чер. Бо тураскаал Саян-Шушенск дээр суг-шыгжамырының адаанче кире берген. Эчизинге чедир кастынып шинчилеттинмээн. Хемчиктиң Улуг-Хемче киир аккан черинден, Улуг-Хемни 5 км куду кылыштаптар.
Хадыңныг I Семёнов В. А. 1973 — 1975 3 дугаар каът, 96 м2 Улус чурттап чораан чер. Бо тураскаал Саян-Шушенск дээр суг-шыгжамырының адаанче кире берген. Эчизинге чедир кастынып шинчилеттинмээн. «Хадыңныг I» Красноярк можузунуң Ермаковка дээр административтиг кезээнде турар. Улуг-Хемниң оң талазында турар. Хемчиктиң Улуг-Хемче киир аккан аксындан куду хемчээр болза 27 км ыракта турар. Тураскаалды Хадыңныг деп кара-суг ады-биле адаан. Ол кара-суг «Хадыңныг I» деп тураскаалдан Улуг-Хем бажынче, 1,5 хире км ыракта турар.

Тайылбыр кезек[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  1. Н.Ф. Степанова, А. В. Поляков. Афанасьевская культура: история изучения и современное состояние. // Афанасьевский сборник: сборник научных статей / отв. ред. Н.Ф. Степанова, А. В. Поляков — Барнаул: Азбука, 2010. — стр. 4-15.: илл. ISBN 978-93957-446-4
  2. Вл. А. Семёнов. Раннекерамические социумы Тувы и их соотношение с Афанасьевской культурой. // Афанасьевский сборник-2:сборник научных статей / отв. ред. Н.Ф. Степанова. — Барнаул: АЗБУКА, 2012. — стр. 155-165.: илл. ISBN 978-93957-605-5

Үндезини[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Грязнов М. П. Афанасьевская культура на Енисее / М. Н. Пшеницыной. — С.-Петербург: Дмитрий Буланин, 1999. — ISBN 5-86007-182-5.