Туха кижи

Википедия деп сайттан
(Туха арындан шилчээн)

Туха кижи.

Ат-сывы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

«туха киши», «туха кижи», хөйнүң санында «тухалар».

Моолдар оларны «цаатан» азы «цаачин» дээр. «Цаатан» биле «цаачин» дээрге «ивижи» дээн уткалыг сөс-түр. Ол ийи сөстүң утказы дөмей-даа болза ол, ийи сөс утка талазы-биле бичии ылгалып турар. Моолдар “-тан” деп кожумак-биле кандыг бир чонга азы аймакка хамааржыр кижини адаар. “-чин” деп кожумак-биле олар кижилерни ажыл-агыйының аайы-биле ылгаар-дыр. Моол күрүнениң эрги документилерин болгаш чагааларын топтап көөр болза «цаатан» деп сөс 1920 чылдар үезинде тывылган бооп турар. «Цаачин» деп сөс чоокта чаа тывылган.

Шаанда кыдат төөгүчүлер Саян дагларында бир-ле Дубо деп аймак дугайында бижип турган[1]. Ол, кыдаттап адаан Дубо деп аймактың улузу тухаларның өгбелери боор оң.

Дылы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Тыва дылдың бир тускай диалектизи-дир. Тухаларның чугаазы бирде Куңгуртугнуң, бирде Тожунуң эрги чугаазынга дөмей-дир.

В. И. Рассадин оларның чугаазын «Сойот-цаатан дыл-дыр» деп турар. Оларның дылы Саян дылдар бөлүүнге хамааржып турар, ол дээрге тайга чурттуг кижилерниң чиңгине дылы-дыр.
Амгы үеде төрээн дылын улгады берген улус билир. Аныяктарның хөй кезии моолдаар, ол чон төрээн дылын оскунар деп барган.

Эрги шагның эктинде тухалар Саян дагларының самодий дылдыг улузунга хамааржыр чораан. Амгы үеде олар түрк дылдыг улус-тур. Кажан, кайы үеде тухалар түрк дылдыг апарганыл? Оозу таптыг билдинмес-тир.

Кижи саны[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

2010 чылда Барынн тайгада 95 кижи чурттап чораан, ол болза 19 до 22 өреге-дир, Чөөн тайгада 85 кижи чурттап чораан, ол дээрге 17-19 өреге-дир.

Цагаан-Нуур сумузунуң канцелярия даргазы болур С. Ялалтының бижии ёзугаар 2014 чылда сумуга 286 тыва кижи чурттап турган. Сөөк ызыгуур аайы-биле болза 138 соян, 90 балыкшы, 50 урат, 8 чооду-дур. 18 сес хар чедер-четпээн уруглар саны, 129-131 кижи турган. Барыын биле Чөөн тайгада 63 өреге турган.

Сөөктери[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Көъп-Суг-Хөлдүң хүн ажар чүгүнде түрк дылдыг ийи бөлүк улус бар.

  1. Кара соян, кезек соян, атыг балыкшы, кыдай балыкшы, урат, демчи, хөйүк, тарга, чооду, иргит, хуулар, додот, кыштаг дээр сөөктүң улузундан укталган чон-дур. Соян, урат биле балыкшы деп сөөктерден укталып тывылган кижилер чүден артык хөй. боттарын олар «туха киши» дээр.
  2. Цагаан-Үүр сумузунда ямаатай, данчила, куртугаш, чоохундай, диртиле деп сөөктүң улузу бар. Олар боттарын «урианхай» дээр. Төрээн дылын олар «туха» дээр.

Чурту[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Көъп-Суг-Хөлдүң барыын талада бедик таңдыларны эжелей чуртаан ивижи чон-дур.

Тухалар Моол күрүнеде Хөвсгөл аймааның Цагаан-Нуур деп сумузунда чурттап чоруур-дур. Чамдыктары тоо-быдаргай Улаан-Уул, Цагаан-Нуур, Баянзүрх, Рэнчинлхүмбэ, Цагаан-Үүр, Чандмань-Өндөр деп сумуларында база чуртап чоруур.

Зуун тайга Шишкит хемниң соңгу талазынче чаттылган. Улус маңаа шаг-шаандан бээр иви малды оъткарып келген, шаанда бо тайгага Бии-Хем база хамааржыр чораан.
Буруун тайга Шишкит хемниң мурнуу талазынче чаттылган. 1940 чылга чедир аңаа ивижи улустуң кыштаглары турган.
Одарлар калбаа-биле 8000 дөрбелчин километр болур. Буруун биле Зуун тайгалар хемчээли калбаа-биле бот-бодунга дөмей. Тухалардан өске бо черни кым-даа ажыглавайн турар, чамдыкта чуртуң барыын азу мурнуу кыдыынга малчын улус көстүп кээр ол-ла.

Эжен хааның үезинде тухалар Таңды-Урянхайның Хаазыт кожуунунга хамааржып турган. 1921 чылда Суг-Бажынга болган Улуг Шуулганга тыва нояннар Хаазыт кожуунун чаа тыва күрүнеден аңгылап хооруп каапкан, чүге-дизе ынчан Хаазыт кожуунун моолдар башкарып турган. Мынчалдыр Хаазыт кожууну Моол күрүнениң кезии апарган.

Ажыл-агый, амыдыралы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Таңдыларга чүс-чүс, муң чылдар иштинде чурттап кээш, оларның амыдыралы шоолуг өскерилбээн. Иви малын азырап, аңнап, балык тудуп чип чоруур улус-тур.

Чадырларда чуртап турар улус-тур. Чадырларын брезент биле шып алыр, шаанда олар чадырларын тос карты азы алгы-биле шып алыр турган. Чадыр иштинде шалага брезент азы иви кештерин чадып алыр улус-тур.

Өг-бүле бүрүзүниң көжүп чоруур тускай ораны, чурту бар. Чайын таңдызындан бадып келир улус, шуут ховуже база батпас улус, чүге-дизе ивилер сиген чивес тир. Чайын ымыраа, ыргак-сээк кижини-даа, малды-даа анаа тургуспас, ынчангаш ымыраалардан дезип бедик таңдыже үне бээр улус-тур. Кыжын чылыг чуртка кыштаарын кызыдар улус тур. Эр кижи колдуунда аңнап чоруур, херээжен кижи иви саар, малын көөр. Чогум иви малды оъткарарда өг-бүлениң шупту кижилери малын хайгаараар апаар.

  • Барыын талада улустар аалы 2-3 өрегелиг, бир өреге 20-180 баш ивилиг боор. Ындыг аалды одаг дээр улус. Бир аал чаңгыс черинге 1 ай ажыг турар, ооң соонда чаа черже көже бээрлер, ынчалдыр олар чылда 11 катап чурт солуп көжүп чоруур дур. Барыын таланың улузу "Зуун тайгада" чуртап турар.
  • Чөөн талада аалдар 11-19 өрегелиг, чылда олар 4-6 катап көжер. Мында бир өрегеге онааштыр иви бажы арай эвееш. Чүге-дизе мал бажы көвүдээрге, аарыглар база көвүдээр, шулун оъттуг одар база чедишпес болур. Чөөн таланың аалдары "Буруун тайгада" чуртап турар. Буруун тайга биле Зуун тайгага 4000-5000 хире баш иви малды тудуп болур дур деп тухалар боттары чугаалап турар. Ол черниң улузунга бүзүревес арга чок.

Ивижи чон болгаш Көъп-Суг-Хөл эриинче шоолуг батпас-дыр.

Чиир чемин иви сүдүнден, эъдинден кылып алыр улус-тур. Ивилерин хүнде ийи катап саар. Хүн бүрүде чиир чеми сүт, хойтпак, быштак, чөкпек; ногаа аймаандан чүү-даа чок, чайын, күзүн кат чыып чиир улус-тур. Ол черниң хемнеринде кадыргы, бел эңдерик, ынчалза-даа олар балык эъдинге шоолуг эвес. Кожалары моолдар балык эъдин шуут чивес, тухалар чогум, моолдарга бодаарга балык эъдин чиир улус-тур.

Аңнаарында боодан аңгыда ай база ажыглаар дыр. Бир эвес черлик кас дузак хендиринге дээпсе ону ушкан согун дээптер. Боолары эрги, чамдык боолар Гитлер Германиязындан келген, ол бооларда кас демдээ ам-даа көстүп турар. Ол Герман бооларны тухалар та канчап тып алган улус чүве?! Аңчы кижи уш-башак атпас, огун кончуг камнаар, октар чедишпес болур. Бир ок дээш ол киш кежин берип болур. Октар орус чуртундан кээп турар, аңчылар ол октарны та канчалдыр тып аап турар улус чүве?! Чаа ок-биле эрги боодан адып болбас, боо чарлы бээр, ынчангаш ол патрон-октуң дарызын чартык хирени ушта кудуп алыр.

Чаңчылдары[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Тайылбыр кезек[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  1. Дубо. Арын 179. // Л. П. Потапов. этнический состав и происхождение алтайцев. Историко-этнографический очерк. Издательство "Наука", Ленинградское Отделение, Ленинград, 1969 г. Часть 3. Древние элементы в этническом составе Алтайцев.

Интернетте арыннырже айтыг[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  1. Сайт "Оленный народ". Виртуальный музей коренных оленных народов Прибайкалья. Цаатаны. Цаатаны сегодня.
  2. Сайт "Оленный народ". Виртуальный музей коренных оленных народов Прибайкалья. Цаатаны. Быт и хозяйство.
  3. Сайт "Оленный народ". Виртуальный музей коренных оленных народов Прибайкалья. Цаатаны. Оленеводство.
  4. Журнал «Вокруг Света» №1, 1994 г. «Цаатаны — имеющие оленей». По материалам журнала «Stern».

Үндезини[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  1. М. В. Бавуу-Сюрюн К вопросу об именовании и классификации саянских тюркских языков = European Social Science Journal // Европейский журнал социальных наук : журнал / Редакционный совет. — Москва: АНО «Международный исследовательский институт», 2014. — Т. 1, вып. 50, № 11. — С. 137–140. — ISSN 2079-5513.
  1. Б. Баярсайхан Некоторые особенности речи тувинцев сумона Цагаан-Нуур Хубсугульского аймака Монголии. // Орус-оол С. М. Гуманитарные науки в XXI веке: человек, общество, глобальный мир. Материалы международной конференции, посвященной 70-летию ТНИИЯЛИ – ТИГИ – ТИГПИ. 1–2 октября 2015 года : сборник / д.ф.н. К. А. Бичелдей. — Кызыл: Тувинского института гуманитарных и прикладных социально-экономических исследований, 2015. — С. 244–255. Archived 2018-09-20 at the Wayback Machine
  1. Серен П. С. Тувинцы — оленеводы Монголии. (Материалы по языку и культуре) / под ред. к.и.н. Г. Н. Курбатского, к.фил.н. О. М. Саая. — Кызыл: ОАО «Тываполиграф», 2016. — 106 экз.