Тыва кадарчы ыт

Википедия деп сайттан
(Тыва ыт арындан шилчээн)

Майык:Порода собак Тыва овчарка (тыва кадарчы, таңныылчы ыът), Тываның үндезин кадарчы ыъды — Тываның көшкүн чонунуң улусчу селекция-биле үндүрген породазы. Кодан малды араатан амытаннардан камгалаары-биле база аңнаарда болгаш өнчү-хөреңги камгалаары-биле ажыглап турган.

Породаның төөгүзү[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Порода Молосс хевирлиг, амгы үеде төвүт мастифтиң өгбелери кадарчы ыъттардан үнген. Ол ыъттар Төвүттен Моол, Алтай база Тываже сарлыктарны көжүрүп турар үеде кады келген. Төвүттен үнген өске хөй кезии породаларга бодаарга, тыва овчарка, ортаа Азияның, моол база бурят овчаркалар ышкаш үнген баштайгы өгбе хевиринге чоок [1].

Шаг-үеден бээр ол ыъттар Тываның дыка соок-изиг агаар-бойдузунга база даглыг черинге өөрени берген. Тыва овчарканың тускай дүгү кыштың чыкылама 40 градустарын-даа, чайның 50 градус изиин-даа тогдас болдурган[2]. Боттары өрге-күжүген тудуп чип амыдырап чоруур[3]. Бөрүге чаңгыс ыът безин алдырбайн баар.

Тываның ССРЭ-ге 1944 чылда каттыжарының бертинде бо породаның ыъттары Тывага дыка хөй турган. XX вектиң 50 чылдарында ССРЭ-ге үндезин чоннарның көшкүн амыдыралынга удур ажыл эгелээн, чонну хоорай-суурларга сууржуң чуртталгаже ыдалап турган. Суурларга чурттап эгелээрге ыъттарның саны эмин эрттир хөй апарган, ынчангаш ыъттарны илчирбелээш тударын негээн, илчирбеде эвес ыъттарны шуптузун аткылап каапкан. Хоорай-суурларга чурттуң төп черлеринден эккелген аңгы-аңгы бичии породалыг ыъттары көвүдеп эгелээн, ынчангаш тыва ыъттар дыка хөйү-биле хайнакшып калган. 1960 чылдарга чедир тыва породалыг ыъттарның саны дыка эвээжеп калган. Тываның үндезин ыът породазы шуут чиде бээриниң кырынга келген болгаш, чүгле Мөңгүн-Тайга кожууннуң база Алтай Республиканың Кош-Агач районунда арткан турган[3][4].

Породаны катап көвүдедирин Тыва Республиканың Чазаа деткээн[2][3].

2005 чылда Москвага бир дугаар тыва уксаалыг ыъттарның көрүлдези болган[2].

Ак-кара шокар өңнүг кыс ыът
Аныяк эр ыът

Даштыкы хевири[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Тыва овчарка — улуг мага боттуг, дең-дески мага-боттуг база дыка шимченгир ыът. Эр ыъттарның узуну 63-70 см.

Дүгү ийи каът, чымчак база торгуланчак, суг эрттирбес, монунда база чарын кырында чел-дүктүг, хол-буттарында, кудуруунда савандыларлыг[2]. Иштинде чуга дүгү тыка чиңге, чиик, чымчак база сырый. Колдуу кара база ак-кара өңнүг, колдуу хол-буттарында база хөрээнде актарлыг, оон-даа өске өңнерлиг боор[3][4].

Аажы-чаңы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Тыва овчаркалар дыка быжыг, ажыныычал, шугу эвес аажы-чаңныг, өскерлип турар байдалдарга дүрген чаңчыгар. Таңныыл ажылынга дыка бердинген. Ээлеринге дыка бердинген, өскелээчел, ынчалза-даа дыка каржы эвес. Өөреттингир[2][4].

Азыраары[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Азыраары белен. Тывада бо ыъттар үргүлчү даштын чурттап турар. Өгже-даа, бажыңче-даа оларны киирбейн чораан. Дүгү база дыка хөй ажаанзырал хереглевес[2][4].

Тыва овчаркалар чылда чаңгыс катап эдержир болгаш хөй эниктерлиг болбас, колдуу-ла 4-5 хире боор. Эниктери декабрь-февраль үелеринде төрүттүнер, соокта чүгле 1-2 хирези дириг артар.

Демдеглелдер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  1. Мычко Е. Н. Поведение собак // Охотничье собаководство. Кинология / под ред. Кирьякулова В. М.. — М.: Товарищество научных изданий КМК, 2012. — ISBN 5-87317-839-1.
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Власти Тувы будут субсидировать разведение тувинской овчарки. Информационное агентство "Тува-онлайн" (2016-06-28).
  3. 3,0 3,1 3,2 3,3 В республике ищут, где тувинская собака зарыта. «ФедералПресс» (2013-10-17). Archived 2019-05-01 at the Wayback Machine
  4. 4,0 4,1 4,2 4,3 Захаров И. А., Каштанова С. В. Тувинская овчарка - аборигенная пастушья собака Тувы. — Новые исследования Тувы. — Үнд. Новые исследования Тувы, № 4. — ISSN 2079-8482. (CC BY)

Шөлүглер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  • Тувинские овчарки: «новая прописка нашей потери» : газета. — Центр Азии. — Үнд. Центр Азии, № 3.