Урааңкай

Википедия деп сайттан
(Ураңкай арындан шилчээн)

Урааңкай (ойрат дыл - ᡇᠷᠠᡃᡊᡍᠠᡅ урааңхай; саха дыл - урааҥхай; эвенк дыл - ураӈкай [ура̄ӈкай]). Эвенкил дылда ураӈкай деп сөс "кижи" деп очулдуртунар. Саха дылда урааҥхай деп сөс база "кижи" деп очулдуртунар. Ол сөстер чиңгине түрк сөстерге хамаарышпас.

Эвенкил чон.[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Эвенкил чоннуң бурунгу тоолдарында, ырларында аи урааңкай биле урааңкай эвенки деп сөстер бар. "Аи урааңкай" дээрге Алдыы, Үстүү оранның чуртакчызы-дыр, ол сөс-биле эвенкилер боттарын адап турган. "Аи урааңкай" болза аңчы кижи-дир, ол кижи арга-эзимниң, тайганың кежии-биле амыдырап чурттап чоруур. "Урааңкай эвенки" дээрге "эвенк кижи" дээн уткалыг сөс-түр.

Чижек 1.

Д'ўр халгалкāн, д'улакин дэрэлкэн урāнкай эвэнкū бивкū-вēт.[1]
Дорт очул.: "Ийи буттуг, тас арынныг урааңкай эвенки чоруур". Мында болза "Ийи буттуг, тас арынныг" деп сөстер анаа кижини айтып турар, "урааңкай эвенки" дээрге кижи эвенки дээни, ол бооп турар.

д`ӯр халгалка̄н, д`ула̄кин дэрэлкэ̄н, эвункӣ е̄халка̄н ура̄ҥкай-эвенкӣ[2]
Дорт очул.: Ийи буттуг, тас арынныг, дески карактарлыг эвенки кижи.

Эргэчӣн айа дӯндэ д`ӯр халгалка̄н, д`ула̄кин дэрэлкэ̄н, боско дылилка̄н бороҥ ура̄ҥкай оске̄чэ̄н ... [2]
'Канчап-ла мындыг чараш черге эвенки кижи төрүтүнмес боор ...'

Чижек 2.

"Үш кыс [угбашкы]" деп тоолдан бичии үзүндү. Секак кыстың сөзү:

"Бо хүнгү чугаам болза
Кайы черге өстүвүс
Ада-иези чок өскүстер
Канчаар төрээн деп [улус] айтырза
Бис урааңкайлар тайга чурттуң кижилери бис.
Канчалдыр өскүс үжелээ
Өскен бис?
Бир эвес биске дөмей
Урааңкайлар бар болза
Силер билир ирги силер бе?"[3]

Сахалар[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Сахаларның (олонхоо) тоолдарында "саха урааҥхай" деп сөстер бар. "Урааңхай" дээрге кижи дээн, ынчаарга "саха урааңхай" дээрге "саха кижи" дээн уткалыг болур. Урааңхай саха деп сөс-биле боттарын Вилюй хемниң сахалары адап чораан.

Кулун-Атах деп археологтуг культура (XIV-XVI вектер).
Байкал хөлдүң соңгу эриинге чурттап чораан түрк дылдыг улус Туймаада биле Эркээни ховуларынче XIV векте көжуп эгелээн. Олар арат ажыл-агыйлыг мал-маганныг улус чораан.


№ 38. Сахаларның өгбелери.

...
...
Сахаларның өгбелеринден бээр эң бир дугаар бодунуң мал-маганы, аалы биле Урааңхай-Хаадыыат деп кижи көшкен. Ол кижи бээр дораан көже бербээн, чоорту көшкен. Орук ара кыштаглап хонуп база турган. Малының кыжын чиир сигенин ол чайын кыштаар чурттунга белеткеп аап турган. Ол үеде бо черни "Сүттүг хем" дээр чораан. Бээр көжүп кээш ол эвенкилер-биле дайылдашкан, эвенкилерге ол кижи чылча шаптырган.

Семёнов Платон Саввич, 41 харлыг, 2 дугаар Мальжегар наслегтен. Январь 1925 чыл.

№ 41. Саха чурттунче бир дугаар көшкен улус. (Урааңхай кыс, Омогон, Ныкыыс, Күппүлүүн).

Омогон Баай баштай Урааңхай деп чон биле дайылдашкан. Оларга аштыргаш об бурят чуртунче дезипкен. Буряттар-биле база кезек үе иштинде ол чаалажып чораан. Буряттарга аштыргаш оларның сүмези-биле ол бистиң чурттувусче ийи эжи-биле көжүп келген. Бир эжиниң ады Ныкыыс, өскези хам кижи, ооң адын Күппүлүүн дээр. Үжелээ Лена хемни куду баткаш, амгы Якутск хоорай чанынга турлаг кылып алган. Бо черге Ыдык-Хөлдүң оң талазынга олар чадыр[урасу] эскерип каан. Омогон Ныкыыс эжинге: "Баргаш айтырывыт! Кым бо черде көжүп келди?" диген. Ныкыыс аңаа баргаш, чадырындан үнген узун эвес чаңгыс херээжен кижини эскерип кааш, айтырган: "Кым кижи сен, кайыын келген сен?" "Урааңхайлардан келдим, дайындан дескеш мында чурттап тур мен" деп херээжен кижи харылаан. Ныкыыс көргенин эштеринге чугаалаан, эжешкилер хем кыдыынче үнүп келген. Омогон ол херээжен кижини кадай кылдыр ап алган. Кадайы үш уруг божуп берген: ийизи чассыг чараш кыстар, үшкүзү чараш эвес, буду аарыг кижи болган.

Дмитриева Михаил, 3 дугаар Мальжегар наслегтен. Март 1922 чыл.


Урааңкай азы урааңхай деп сөстүң эге дөзү эвенки чонда болур. Эрте шагда бир-ле эвенки дылдыг аймак Амур хемден үнгеш Сибирьниң тайга ховуларынче тарай көже берген. Көшкен улус Сибирьниң аймактарынга бодунуң эвенки дылын дамчыдып берген. Чөөн Сибирьде чамдык аймактар эвенки дылды шиңгээдип алгаш бодунуң төрээн дылын утупкан бооп турар.

Шаанда сахаларның өгбелери "Урааңкай" деп сөстү эвенкил чондан үлегерлеп алгаш бодунуң түрк дыл-домаанга таарыштыр "Урааҥхай" кылдыр өскетип алган. Харын-даа сөөлзүредир урааҥхай деп сөс чиңгине саха дылдың кезии апарган.

Моол чон[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  • ойрат. урааңхаа
  • бурят. уряанхай
  • халха. урианхай
  • харчин. ўариаңхәә

Моол күрүнелер төп Азияга XIII дугаар вектен эгелеп тергиидеп эгелээн-дир. Азияда көвей чоннар аразынга урянхай деп сөстү моолдар тарадып каан. Бо сөөлгү чүс чылдарда урянхай деп сөс мырыңай политоним апарган. Үе шагның эгезинде түрк, эвенки болагш самоди дылдыг улуска "урянхай" деп сөөк, аймак турбаан!

XIII векте бижээн "Юаньның чажыт төөгүзүнде" бир-ле "Урянхай" деп аймактаың улузун бижээн. Чижек кылдыр.

  • Бурхан-Халдун дагларының ээзи Шеньчи Баян деп кижи, ол кижи Урянхай аймактан болур.
  • Джарчиут аймактан, Аданхан-урянхай сөөктүг, ишти саатыг херээжен кижи турган.
  • Добун-Мерген биле сыын эъдин үлешкен урянхай аңчы.
  • Урянхан аймактан үзүлгеш, Чжелме акызынга келген Чаурхан-Сүбэдэй маадыр, дээш оон даа өске...

XII-XIII дугаар векте Онон хемниң унуга чурттап турган "Урянхай" аймактың улузу моол чонга хамааржыр болур. Сураглыг Сүбэдэй биле Джэлме алышкылар ол аймактан укталган. Ол урянхайлар тываларның өгбелери эвес-дир.[4]

Моолдарның төөгүзүн номчуп көөр болза олар өске чоннарны "Урянхай" деп ат-биле адаар чаңныг чораан. Моолдуң урянхайларын этногенез талазы-биле 2 аңгы бөлүкке чарып болур.

  1. "Юаньның чажыт төөгүзүнде" бижиттинген тускай "Урянхай" аймак. Ол тускай "Урянхай" аймактың XI-XII вектерде эге төөгүзү кандыгыл?
  2. Моолдарга "Урянхай" деп ат-биле адаттырып чораан өске чоннар. Ол болза түрк азы самодий дылдыг улус болур. Бо бөлүктүң төөгүзүн XIII-XIX вектерге онааштырар болза эки.

Азияга моол күрүнелер тергиидеп турунда "урянхай" деп сөс сөөлзүредир "βάρβαρος" азы "черлик кижи" деп уткалыг болу берген.

Амгы моол дыл[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Эрги моол бижикте "урянхай" деп сөстү латин үжүктер-биле чара бижиир болза, ол сөс 'uriyaŋqai' кылдыр бижиттинер.
1954 чылда А. Лувсандэндэвтиң чыып тургускан моол-орус сөстүү парлалгаже үнген. Ында мындыг уткалыг сөстер бар.

  • УРИАНХАЙ 1. тыва кижи (“урянхайлар” – эрги үеде тываларны ынчаар адап турган); 2. тыва кижиниң; тыва улустуң.
  • УРАНХАЙ орбак, самдар (азы орбайы берген, самдарары берген); уранхай дээл орбак тон.

“Уранхай” деп сөс “урах” деп кылыг сөзүнден укталган боор. “Урах” деп сөстүң бир утказы “үзе согар”, “чара согар” бооп турар.

Моол-орус словарларда албан-на “урянхай” кылдыр бижээн сөс чок. Эрги моол бижикте 'uriyaŋqai' кылдыр бижээн сөстү орустар кириллица үжүктерин ажыглап “урянхай” кылдыр бижип эгелээн. "Урянхай" кылдыр бижээн сөс шагда тывылган.[5]

Өске чоннар[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Тывалар[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Тываларның өгбелери "урянхай" деп сөс билбес чораан, тывалар аразынга "урянхай" деп аймак-сөөктүң улузу база кажан-даа чуртаваан. "Урянхай" деп моол сөстү тывалар дорт адай албас турган. Кара чон ол сөстү тыва домаанга таарыштыр [урааңгай] кылдыр адаар чораан. Чүгле моол бижик ажыглап чораан тыва дүжүметтер боттарының саазын чагааларынга "таңну уряаңхай" деп сөстер бижип турган. Моолдар XIV векте тываларның өгбелерин "Арга урянхадтары"[6] деп адап турган. [7] Арга урянхадтары болза "Юаньның чажыт төөгүзүнде" бижиттинген тускай Урянхай деп аймакка кандыг-даа хамаарылгазы чок бооп турар.

Кыдаттар[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Кажан кыдат чуртун Юань күрүнениң хаанары чагыра бээрге, кыдаттар урянхай деп сөстү моолдардан үлегерлеп алган. Кыдаттар ол сөстү бодунуң дылынга эптештир "ўу-лйаң-ха" кылдыр өскертип алган. Кыдаттар бодунуң чугаа домаанга "ўу-лйаң-ха" деп сөстү варвар деп уткалыг кылдыр база ажыглап турган.

Көрей[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Көрейлер моолдарның "урянхай" деп сөзүн бодунуң дылынга эптештир "Оранкай" кылдыр эдип алган. Оранкай деп сөс-биле олар XVII векте бодунуң соңгу чүгүнде чурттап чораан манчжур биле эвенки аймактарны адап турган.[8]

Бурят[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Буряттарда "цоңгоол" деп аймакта "уряанхаад" деп сөөктүң кижилери бар. Оон ынай, Ока хемниң буряттары тываларны биле тофаларны уряанхад (урянхайлар) азы уйгар хэлтэн (уйгур дылдыг) деп адап турар[9].

Кыдат дыл шинчилекчизи Н. В. Кюнер биле төөгүчү Л. Л. Викторованың бодалы.[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Н. В. Кюнер биле Л. Л. Викторова болза, кыдат төөгү бижиктеринде бижиттинген "Улохэу" деп аймак дээрге моолдарның "Урянхай" деп аймаа ол дур деп, бижип турган. Моолдарның Урянхайлары дээрге шаандагы шагда чурттап чораан "Кумоси" деп аймактың кижилери ол деп, Н. В. Кюнер улай айтып турар. Оларның бодалы шын боор болза Урянхайлар тунгус-манчжур азы моол дылдыг чоннарга хамааржыр ужурлуг. Ынчалза-даа, шаандагы "Улохэу" деп аймакты чамдык эртемдээнер амгы үеде чурттап чоруур "Орок" азы "Орочен" деп чоннуң улузу-биле таарыштыр, шинчип көрүп турар.

Тайылбыр кезек[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  1. Современное состояние языка эвенков. Е.В. Мерекина, к.филол.н., Дальневосточный государственный аграрный университет, г. Благовещенск на сайте Амурского областного краеведческого музея им. Г. С Новикова-Даурского. http://www.museumamur.ru/docs/07022013/23_THE_CONTEMPORARY_STATE_OF_THE_LANGUAGE_OF_THE_EVENKS.doc (чедимчок шөлүг)
  2. 2,0 2,1 Г. И. Варламова. Фразеологизмы в эвенкийском языке.// АН СССР СО ЯФ Интитут языка, литературы и истории. Новосибирск, издательство "Наука" Сибирское отделение. 1986 год, стр. 33.
  3. Г. М. Василевич. Исторический фольклор эвенков: сказания и предания. Запись текстов, перевод и комментарии Г. М. Василевич// АН СССР Институт этнографии им. Миклухо-Маклая. Ленинградское отделение издательства "Наука". 1966 г. стр. 207
  4. Рашид ад-Дин. Сборник летописей (Джами ат Таварих). Книга 1. Раздел четвёртый. Глава первая четвёртого раздела. Упоминание о тюркско-монгольских племенах, называемых дарлекин, кои суть колена и племена, происшедшие от рода [племен] нукуз и кият, ушедших на Эргунэ-кун и существовавших до времени Дубун-Баяна и Алан-Гоа. Племя урянкат http://www.vostlit.info/Texts/rus16/Rasidaddin_2/kniga1/frametext4.html
  5. Чижээ, К. Минцлова деп кижи бодунуң бижээн номун: “Далекій край. Путешествіе по Урянхайской землѣ” деп адап алган. Ол ном Петроград хоорайга 1915 чылда парлалгаже үнген.
  6. Рашид ад-Дин "Төөгүлер чыындызында" урянхай деп сөстү арай өскерти урянкат деп бижип турар. Урянкат дээрге амгы бурядтарның уряанхад деп сөзүнге кончуг дөмей.
  7. Рашид ад-Дин. Сборник летописей (Джами ат Таварих). Книга 1. Раздел второй. "Относительно тех тюркских племён, которые в настоящее время называются монголами, но в древние времена каждое из этих племён в отдельности носило (свое) особое прозвище и имя; каждое имело (своего) начальника и эмира; от каждого произошли (родовые) ветви и племена, вроде народов: джалаиры, ойраты татары и другие, как это подробно будет показано в этой главе. Племя лесных урянкатов." http://www.vostlit.info/Texts/rus16/Rasidaddin_2/kniga1/frametext2.html
  8. Н.В. Кюнер Китайские известия о народах Южной Сибири, Центральной Азии и Дальнего Востока. // М.: 1961. 391 с. http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/China/I/Kuner/pril2.htm
  9. Сойотский язык. Языки народов Сибири, находящиеся под угрозой исчезновения. http://lingsib.iea.ras.ru/ru/languages/soiot.shtml

Үндезини[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  1. АН СССР СО ЯФ Инаститут Языка Литературы и Истории. Г. В. Ксенофонтов "Эллэйада". Материалы по мифологии и легендарной истории якутов. Издательство "Наука" Москва 1977 год. Арын 45 биле 47-48.
  2. ВАРЛАМОВ А. Н. Специфика историзма в фольклоре эвенков. АВТОРЕФЕРАТ диссертации на соискание ученой степени доктора филологических наук. Специальность 10.01.09 – фольклористика. Работа выполнена в секторе эвенкийской филологии Института гуманитарных исследований и проблем малочисленных народов Севера СО РАН, Элиста 2011 год. (чедимчок шөлүг)
  3. Уоанхайцы как тунгусский элемент с культом Змеи.
  4. "Сокровенное сказание монголов" на русском языке (перевод С.А.Козина) Archived 2013-01-19 at the Wayback Machine
  5. H.В. Кюнер. Восточные урянхайцы по китайским источникам.// УЗ ТНИИЯЛИ. Вып. VI. Кызыл: 1958. С. 202-216.
  6. Г. И. Варламова. Фразеологизмы в эвенкийском языке.// АН СССР СО ЯФ Интитут языка, литературы и истории. Новосибирск, издательство "Наука" Сибирское отделение. 1986 год, стр. 33.
  7. Коминтет наук МНР. Монгольско-русский словарь. Под общей редакцией А. Лувсандэндэва около 2200 слов. Гос. изд-во иностранных и национальных словарей. Москва – 1954.