Хой өзээриниң чуруму
Хой өзээриниң чуруму – тыва чоннуң хой өзээринде шаг-шаандан сагып келген дүрүмнер болгаш аргалар-дыр. Чанчыы Анатолий Сат оглу Үрбүн-Кашпал узунуң ук төөгүзүнден, ооң кырган өгбелери сөзүнден демдеглеп бижээн.
Тыва улустуң ужурларын сагып тургаш, кыска үе тургузунда хойну өзээр.
Шаандакы ёзу-чурумну сагыыр болза, бо үениң улузунга күүсеттинмес берге шылгалдалар бар. Чүге дээрге бүгү-ле амыдыралга таваржып болгу дег хамаарылгаларны (бижиттинмээн ёзу-чурумну) кызыгаарлап каанындан ону хажытпас дээш, ол-ла дүрүмнү шыңгыы сагып чораанында. Ынчангаш ол үениң тургустунганы ёзу-чанчылывыс деп чоруурувус бо-ла бүгү ужурларны амгы үеде Федералдыг Хоойлу-биле деңнеп болур.
Чижээ: тыва кижиниң өстүрүп алган малын дөгерип (өзеп) чиири безин уткалыг. Хойну өзээрде чаңгыс ээгизиң бажын безин сыкпас турган.
Чуруму:
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]- Шаанда хойну дөгерип чиирде, кажаазындан үндүрерде хойнуң сегелин тонунуң эдээ-биле азы адыжы-биле чода тырткаш, чанында хойга чодар. Ол дээрге өдекте мал-маганның кежиин доктаадыр дээни ол.
- Хойну кажаадан үндүрүп келгеш, хойнуң төжүнүң бажындан ыдык дүгүн чулгаш, кажааның эжииниң бажынга ызыртып каар. Ол дээрге өдекте мал-маганның кежиин доктаадыр дээни ол.
- Өстүрүп алганы малын өске кижиге бээрде, хойнуң төжүнүң бажындан болгаш кудурук дөзү балдырындан дүгүн чула тырткаш, солагай холунуң чеңинче азы хойлаар черинче суп алыр. Ол дээрге малын хүндүлеп, кежиин доктаадып турары.
- Өг даштынга малды өзээр апарза, хойнуң бажын өгнүң эжиинче көрүндүрер. Кажан өгнүң иштинге болза, дөр бажынче көрүндүрер. Черге - одаанче көрүндүрер. Ол дээрге малын хүндүлеп, кежиин доктаадып турары.
- Малдың кежин соярда кайыын оруп (бижек бажы-биле кешти чара кезип алыры) эгелээрде, малдың балдырындан эгелээр. Ол дээрге малын хүндүлеп кежиин доктаадып турары.
- Хойну өзээрде малдың кежин төш бажындан союп эгелээр.
- Хойну өзээн соонда, ханныг холун малдың колдуунга азы төжүнүң кержээнге аштаар.
- Хойнуң ишти-хырнын ужулгаш, ханын савага куткан соонда, пашта суг хайынмаанда-ла, өске малының баары ажып, өдектен хону калбазын азы өдекче кирбестеп чер хонар апарбазын дээш, баарны сугар турган.
- Баарны пашче суккан соонда, тоорганаан (төл савазы) уштур турган. Ону уштурда 5 - 6 хире карыш сигенни чулгаш, төл савазының оруунга уннаштыр тудуп алгаш: «Сава кеспедим, сиген кестим. Сава долуп, сиген дег, хой өзүп чорзун» деп чалбарыгны кылып тургаш уштур. Ужулган саваны өдекке хөөп каар турган.
- Төжүн (хооргаш) сөккеш, чаагын дораан адырар, «Кегжени бээр» дээр турган. Молдуруун бажынга арттырып каар.
- Моюнну сөккеш, дораан пашче сугар. Утказы: «Өөрү маңнай бербезин» дээни ол.
- Белиниң чыпшыдын хооргаш, белдире кескеш, кевире азыптар. Утказы: «Мал маңнаган эвес болзун, ээзиниң кыйгызын дыңнап чорзун» дээни ол.
- Ээгилерин сөгерде оорга-биле ээн эъдин ээги-биле үлештир кезер, ээги бажы сыкпас, чалгыны үревес. Утказы: «Эр ээзиниң ооргазы аарып чорбазын» дээни ол.
- Сүме эъдин сүзүглеп олургаш кезер. Утказы: «Херээжен ээзиниң эъдиниң аарыыры чиик болзун» дээни ол.
- Ужа сөөгүн куруглатпас. Утказы: малын хүндүлээни, «Ужуп чоруур кушка малымны дөмейлевес мен» дээни ол.
- Балдыр сөөгүн (макпалдырны) куруглатпас, балдыр эъдин кожуп кезер. Балдыр эъдин долдур кезерге «Мал-маган өзүп байыыр. Бай керинниг азы күдээлиг болур» дээни ол.
- Коъш-кыры кожунуң бажын база куруглатпас. «Боду эки чорза-даа, ажы-төлү чадараар» дээни ол. Коъш-кырыны аалдың улуг эр кижизи хемдиир. өскүс эъдин эң кырган улуг назылыг кижиге кезип бээр. Сөөгүн «Чок чок-ла дээш, кыры сөөгүн ытка бербес» деп йөрээгеш, хүндүлеп камгалал кылдыр азар. Коъш-кыры – эп-найыралдың, тайбыңның демдээ.
- Хойнуң кежин чаткаш, кырынче хүл чажар (утказы: кежин ажыглалче кииргени). Кевий бээрге дус азы божа-биле чаап алыр.
- Дыл бажын тарбыдааш, ытка каап бээр. Утказы: «Аас-дыл чон аразынга эвес, ыт аразынга чорзун» азы аас-дыл чайлап чорзун дээни ол.
- Төш бажын отка каггаш «буян-кежик доктаап, одум-көзум чаякчым тодуг чорзун» дээн чижектиг чалбарыыр. Оон соонда чемненип эгелээр.
Ынчангаш ук-төөгүвүстен сагып чораан ёзу-чаңчылдар ол үениң чонунуң чурумчудуп, кижизидип чорааны дүрүмнери бо. Малдың амы-тынынга чедер хүннер, айлар, үелерни шыңгыы сагып үнелеп чораан. Тыва кижи мал-маганын төчеглеп чорбаан. Ужа-төш (ак чем) - сагыш-сеткилдиң үлежилгезиниң чеми болуп чораан. Ол дилег болгаш чөпшээрелдиң харыызының утказы турган.