Шагаада чолукшуурунуң болгаш кадак тутсурунуң чурум-ёзулалдыг дүрүмнери
Шагааны тыва чон шагдан бээр эрттирип чораан. Ооң төөгүзү, чаагай чаңчылдары дазылдары-биле үе-шагның ханызынче кирер. Шагааның кол утказы – Чаа чылды уткууру, эрги чылды байырлаары.
Бо байырлалдың ханы утказы адында безин илереттинген. Шагааны тыва чон «Шагның чаазы» кылдыр тайылбырлаар. Чуртталганың чаа долганыышкыны, дескиндирии, чаа чуртталганың эгези, ай календары-биле Чаа чылдың эгези.
Шагаа байырлалының чурум-ёзулалдыг кылдыныглары, ооң шупту кезектери ыдыктыг уткалыг:
- шагаа бүдүүзүнде арыгланып, кактаныры,
- хондур удувазын кызыдары,
- ширээ мурнунда Бурганнарга чула кыпсыры база Бурганнарга чемниң дээжизиниң өргүүрү;
- саң салыр ёзу,
- хүндүткел ёзу-биле чолукшууру,
- аалдажыры,
- өгге кирген аалчыларны чоогладыры, хүндүлээри, чемгерери,
- оюн-тоглаа, тыва оюннарны ойнаары.
Чолукшулга болгаш кадак тутсур ёзулалдарга туруп, тайылбырларны бериптээли.
Чолукшуур деп сөс боду «чол, чол-кежик» деп сөстен укталган болуп турар. Назы-хары бичии кижи ийи холунуң адыжын өрү кылдыр көдүрүп, кырган кижиже сунуп, ооң шенээн тударын кызыдар.Улуг назылыг кижи адыжын куду ийи холун аныяк кижиниң холдарының кырынче салыр. Бо чүүл ханы ыдыктыг уткалыг болуп турар, чүге дизе тыва, түрк культурада назы-хар дыка улуг уткалыг чораан. Кырган кижи чечен-мерген угаанныг, чурттап эрткен назынының иштинде хөй буян-кежикти чыып, узун назынын аныяктарга берип, хайырлап, сөңнеп, чөпшээреп турары ол болур. Мындыг кылдыныг чылда чүгле чаңгыс катап «күштүг» турган. Ындыг амырлажыышкын ийи-үш неделя дургузунда уламчылаар турган.
Бир эвес үе-черге улустар амырлажып турар болза, эртемден А.К. Күжүгеттиң бижип турары-биле алырга, олар маргылдаа хевирлиг ойнай-сылдай амырлажып чораан. Кым бир дугаар холдарын адыжы-биле өрү тудуптарыл, ол хүндүткелин көргүзүп турар болур. Өскези база-ла ийи холун адыжы-биле өрү сунуп, бир дугаарын мурнай аарак адаанче салыптарын кызыдар. Бо мындыг маргылдаа кым бир дугаар холдарын черге дегзиптеринге чедир уламчылаар. Бичии назылыг кижиге дуза херек үеде деткимче чедирерин көргүзүп турарын илереткени ол. Чолукшулга улуг назылыг улустарга хамааржырын демдеглексеп тур бис.
Кадактарны сөңнээриниң дугайында база бичии тайылбырны бериптээл. Кадак дыка (төвүт.:ཁ་བཏགས་; монг. хадаг; бур. хадаг; кит.:hada (哈达) хөй чоннарда таваржып турар, торгу пөстүң кезээ, буддизимниң бир символу болур . Кадак – хүндүткелдиң, арыг болгаш эп-найыралдыг хамаарылганың, ак сеткилдиң демдээ.
Сарыг шажында кадак делгереңгей белек кылдыр санаттынып, арыг үзел-бодал-биле аңгы-аңгы байырлалдарга сунуп, өг-бүле байырлалдарынга (уруг төруттүнери, куда-дой, кижи үдээри дээш оон-даа өске) тутсуп болур. Чижээ, төвүттер кадакты бир-ле байырлалда чедиишкиннерни күзээрде, ужуражыышкыннарда, байырлажырда, улуг лама башкыларга, номналдар үезинде тутсуп турарлар. Кадакты дуза азы деткимче алыксап турар улустарынга сөңнеп болур . Ыдыктыг XIV-кү Далай-лама Тензин Гьятцо – делегейде билдингир дээн кижилерниң бирээзи, төвүт, моол, бурят, калмык, тыва чоннарның шажын талазы-биле удуртукчузу, Нобель премиязының лауреады, кадактарны белек кылдыр дипломаттарга, аалчыларга, лама башкыларга бодунуң арыг үзел-бодалын илередип тутсуп турарын билир бис.
Кадакты сөңнээр чаңчыл сарыг-шажын сайзыраан регионнардан (Индия, Тибет, Моол) келген болганда, тывалар база сарыг-шажынны хүлээп алгаш, дүрүмнерни сагып эгелээн. Ону колдуунда-ла сагыл хүлээп алган лама башкыларга, бедик дужаалдыгларга, улуг назылыг улустарга тутсур турган. Ынчалза-даа ону хүлээп алырында ёзу-дүрүмнер бар.
Кадактың ажык талазының бир чартыын бичии сыккаш, ажык адыштарынга салып алгаш сунар. Сыйган талазы тутсуп турар кижиже көрүнген турар. Бо болза арыг сеткилден тутсуп турарын илередип турары болур.
Кадакты хүлээп алыр дүрүмнер база бар. Сунуп турар кижиге хүндүткелин илередип, ону Лама башкылар ооң мойнунга кедирип бээр. Хүлээп алган кижи элээн үе эрткенде, мойнундан кадакты ужулгаш,тонунуң хойнунче суп алыр турган. Бедик сагылдыг лама башкылардан алган кадактарны шыгжап, аажок хүндүлеп турганнар. Чамдыкта лама башкылар кадакты сунуптарга, эгитпейн, боттарынга база арттырып ап болур. Бо таварылгада ол дыка эки демдек болуп турар. Сунуп турар кижини айызап, бодунуң камгалалының адаанче ап турарын илередип турар болур. Анаа карачал кижилер чеже-даа дужаалы бедик болза, кадакты дедир эгитпес, ап алгаш, бодунга арттырып алыр. Оон ыңай кадакты сөңнээн кижи бодунуң мойнунче азынмас, чүге дизе ол бодун эвес, өске кижини хүндүлеп турарын илередип турар демдек-ле болгай.
Шаанда Амбын-нояннарга, азы өске бедик дужаалдыг кижилерге, чижелээрге, Хайдып Үгер-даа, Буян-Бадыргыга улуг өртектиг,Кыдаттан эккелген торгу кадактар тутсуп чораан. Аас чугаага эртемден С.Ч. Донгак мындыг чүүл дамчыткан: бөдүүн араттар шаанда улуг өртектиг торгу кадактар чок болганындан, улуг назылыг кижилерге хүндүткелин илередип, дадаазынны (дыка чуга кылдыр эптээн өшкү кежи) тутсуп болур турганнар.
Шагааның бир дугаар хүнүнде хамык улус бот-боттарынче аалдажып, чолукшуур ёзу-биле амырлажып турганнар. Чамдыкта суй-белектер, колдуунда-ла ак белек бээр чораан: «...сүттен кылган ак чем, ак кадак, ак кеш, чүге дизе тывалар ак өңнү дыка хүндүлеп чорааннар. Ак өң дээрге-ле аас-кежиктиң демдээ турган. Аас-кежик дээрге-ле мал-маганың арбыны, ак чемниң элбээ» деп, эртемден М.В. Монгуш бижип турар.
Шагааның база бир кезээ – чоннуң тыва оюннарны ойнап (кажыктап, тевектеп) чуңгулаары чораан.
Шагаа – Чаа чылды база часты уткууруң байырлалы, үениң чаа эргилдези, чаа шагның эгези. Ол тускай ыдыктыг аас-кежикти, кадыкшылды, тодуг-тогааны кыйгырар чурум-ёзулалдарлыг болуп турар.
Дөзү[эдер | вики-сөзүглелди эдер]
Ажыглаан литератураның даңзызы:
- Кужугет А.К. Шагаа//Круг знания. Научно-информационный журнал. Вып. I. Кызыл, 1998. С. 44-51.
- Монгуш М.В. Овладевайте искусством жизни. Интервью о некоторых особенностях празднования Шагаа тувинцами Монголии и Китая. Беседовала А.А. Конгу//Новые исследования Тувы. 30 января 2014 г. Эл ресурс: http://www.tuva.asia/news/tuva/6883-mongush-shagaa.html
- Монгуш С. Какого цвета ваша удача?// Интернет-журнал «Asia Russia Daily», 18 января 2015г. http://asiarussia.ru/buddhism/5810
- https://ru.wikipedia.org/wiki/Хадак
- https://ru.wikipedia.org/wiki/Хадак
- Жуковская Н.Л. Категории и символика традиционной культуры монголов. Изд. Наука. М., 1988.
- Календарные обычаи обряды народов Восточной Азии. Годовой цикл. М.: Наука. Главная редакция восточной литературы, 1989.