Шорлар
Шорлар (шор. шор-кижилер, тадар-кижилер, шорлар, тадарлар) — Барыын-Чөөн Сибирьниң мурнуу-чөөн талазында, колдуунда Кемерово облазының чөөн талазында (Таштагол, Новокузнецк, Междуреченск, Мисковский, Ошниковский дээш оон-даа өске кожууннар) база ол ышкаш Хакас болгаш Алскас Республиканың кожа-хелбээ девискээрлеринде, Красскаяның болгаш Алскастың бир кезээнде чурттап чоруур түрк чон. Оларны ийи сөөк бөлүкке чарып турар: чөөн чүк, азы даг-тайга (20 чүс чылдың эгезинде Таңды шор улузунуң чурттап турган девискээрин Даглыг Шорья деп адап турган) база чөөн чүк, азы арга-арыг-хову (Абинцы деп адаар). Шорларның дылы алтайларга, хакастарга эң чоок, оларның культуразы алтайларга, чурымнарга эң чоок. Оларның ниити чурттакчы чону 15 муң хире кижи.
Бодун тодарадыры
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Шор чоннарның аймак-сөөк бөлүктери (Абинцы, Шор, Карарлар, Калугиннер дээш оон-даа өске) 1926 чылга чедир ниити бот адын Тадал-Кижи үлежип чорааннар. Таңды Кузбасс аймактың түрк дылдыг чурттакчыларын «шорлар» деп адаарын эрге-чагырга шупту албан документилеринде эртемден В.Радловтуң Мураз татарлар биле Кондом татарлар деп адаар чоннарның этнокультурлуг чаңгыс аай чоруунуң дугайында чугааларын барымдаалап тургускан. Амгы бот-ады тадар-кижилер-даа,шор-кижилер-даа.
Төөгү
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Баштайгы шор чоннар («Кузнецки татарлар») Кузбасстың чөөн талазынга XI-XII векте тыптып келген.
Баштайгы бижимел (хову) шорлар («Кузнецки татарлар») дугайында XVII чүс чылдың эгезинде, үстүкү Том хемниң эриинде орустарның хөгжүлдезиниң үезинде тыптып келген. XX вектиң эгезинге чедир шорлар ук-ызыгуурлуг харылзааларның элээн каш изи-биле артып калган. 1917 чылдың Октябрь революциязының мурнунда оларның кол амыдыралы балыктаары болгаш дүк садыглаашкыны турган, чамдык бөлүктер баштайгы кол ажыл-агый, мал ажыл-агыйы, садыг-саарылга болгаш транспорт-биле ажылдап турган. ХХ чүс чылдың эгезинге чедир шорларның ус-шеверлери өг-бүлеге хамааржыр болгаш колдуунда-ла херээжен улус кылып турган. Арга-арыг, керамика болгаш торгаал аргыжары эң-не сайзыраңгай турган. Кеш болгаш ыяш болбаазырадылгазы дыка нептереңгей турган (эзерлер, лыжалар, даглыг каноэлер, мебель, кайын ыяштан херекселдер болгаш өске-даа бажың херекселдерин кылып турган).
Демир-дес ажылы, демир-дес казып, эриидер (ынчангаш Соңгу шорларны орустап «Кузнецки татары» деп адап турган) шаг-шаандан бээр Соңгу шорларга чугула ажыл-агыйлар турган. Ынчалза-даа кажан ол аймак Орус империяже кирип турда, шорларга императорнуң чарлыы-биле чаңчылчаан демир-дес ажыл-агыйын кылыры хоруглуг турган.
Баштайгы шорлар ("Кузнецки татарлар") Кузбасстың чөөн талазынга XI-XII чүс чылдарда тыптып келген.
Баштайгы бижимел (хову) шорлар («Кузнецки татарлар») дугайында XVII чүс чылдың эгезинде, үстүкү Том хемниң эриинде орустарның хөгжүлдезиниң үезинде тыптып келген. XX вектиң эгезинге чедир шорлар ук-ызыгуурлуг харылзааларның элээн каш изи-биле артып калган. 1917 чылдың Октябрь революциязының мурнунда оларның кол амыдыралы балыктаары болгаш дүк садыглаашкыны турган, чамдык бөлүктер баштайгы кол ажыл-агый, мал ажыл-агыйы, садыг-саарылга болгаш транспорт-биле ажылдап турган. ХХ чүс чылдың эгезинге чедир шорларның ус-шеверлери өг-бүлеге хамааржыр болгаш колдуунда-ла херээжен улус кылып турган. Арга-арыг, керамика болгаш торгаал аргыжары эң-не сайзыраңгай турган. Кеш болгаш ыяш болбаазырадылгазы дыка нептереңгей турган (эзерлер, лыжалар, даглыг каноэлер, мебель, кайын ыяштан херекселдер болгаш өске-даа бажың херекселдерин кылып турган).
Демир-дес ажылы, демир-дес казып, эриидер (ынчангаш Соңгу шорларны орустап «Кузнецки татары» деп адап турган) шаг-шаандан бээр Соңгу шорларга чугула ажыл-агыйлар турган. Ынчалза-даа кажан ол аймак Орус империяже кирип турда, шорларга императорнуң чарлыы-биле чаңчылчаан демир-дес ажыл-агыйын кылыры хоруглуг турган.
ХХ чүс чылдың эгезинге чедир ёзулуг шор идик-хепти чүгле барыын Шорнуң эң-не ыраккы кожуунунга даарап чораан. Ол үеде шор чоннуң чурттаар оран-савазы конус хевирлиг крышалыг хөй талалыг ыяш бажыңнардан, чартык даглыг каноэлерден, чайгы өглерден, а чөөн чүктүң бөлүүнүң аразында орус өглерден безин тургустунган.
XIX чүс чылдың ортаа үезинде чамдык шорлар хакастарже көжүп чорупкан. Ол чурттакчыларның чамдыызы шор чугаазын кадагалап алган, ынчалза-даа амгы үеде оларның салгалдары колдуунда шор деп санаттынмас.
Баштайгы шорлар ("Кузнецки татарлар") Кузбасстың чөөн талазынга XI-XII чүс чылдарда тыптып келген.
Баштайгы бижимел (хову) шорлар («Кузнецки татарлар») дугайында XVII чүс чылдың эгезинде, үстүкү Том хемниң эриинде орустарның хөгжүлдезиниң үезинде тыптып келген. XX вектиң эгезинге чедир шорлар ук-ызыгуурлуг харылзааларның элээн каш изи-биле артып калган. 1917 чылдың Октябрь революциязының мурнунда оларның кол амыдыралы балыктаары болгаш дүк садыглаашкыны турган, чамдык бөлүктер баштайгы кол ажыл-агый, мал ажыл-агыйы, садыг-саарылга болгаш транспорт-биле ажылдап турган. ХХ чүс чылдың эгезинге чедир шорларның ус-шеверлери өг-бүлеге хамааржыр болгаш колдуунда-ла херээжен улус кылып турган. Арга-арыг, керамика болгаш торгаал аргыжары эң-не сайзыраңгай турган. Кеш болгаш ыяш болбаазырадылгазы дыка нептереңгей турган (эзерлер, лыжалар, даглыг каноэлер, мебель, кайын ыяштан херекселдер болгаш өске-даа бажың херекселдерин кылып турган).
Демир-дес ажылы, демир-дес казып, эриидер (ынчангаш Соңгу шорларны орустап «Кузнецки татары» деп адап турган) шаг-шаандан бээр Соңгу шорларга чугула ажыл-агыйлар турган. Ынчалза-даа кажан ол аймак Орус империяже кирип турда, шорларга императорнуң чарлыы-биле чаңчылчаан демир-дес ажыл-агыйын кылыры хоруглуг турган.
ХХ чүс чылдың эгезинге чедир ёзулуг шор идик-хепти чүгле барыын Шорнуң эң-не ыраккы кожуунунга даарап чораан. Ол үеде шор чоннуң чурттаар оран-савазы конус хевирлиг крышалыг хөй талалыг ыяш бажыңнардан, чартык даглыг каноэлерден, чайгы өглерден, а чөөн чүктүң бөлүүнүң аразында орус өглерден безин тургустунган.
XIX чүс чылдың ортаа үезинде чамдык шорлар хакастарже көжүп чорупкан. Ол чурттакчыларның чамдыызы шор чугаазын кадагалап алган, ынчалза-даа амгы үеде оларның салгалдары колдуунда шор деп санаттынмас.
1925 чылдың октябрь 1–8 хүннеринде Мыски кожуунга Шор даг советтериниң бирги съезди болуп эрткен, аңаа Шор чоннуң национал хөгжүлдезиниң планын тургускан. Бүгү-российжи Төп күүсекчи комитединиң 1926 чылдың апрель 12-де «Сибирь облазының Кузнецк округунга Горно-Шорцевский этниктиг округту тургузарының дугайында» деп доктаалы-биле шорларның этниктиг бот-тускайлаңын хоойлу езугаар көрдүнген. ХХ чүс чылдың 1920-1930 чылдарында чаңгыс аай бот-тускайлаңны болгаш ниити шор культураның үндезинин тургузарынга эң-не чугула рольду тургустунган бижик системазынга болгаш чаңгыс аай литературлуг дылга (Мурас диалектизинге үндезилеттинген) үндезилеттинген бижик-билигни бүгү делегейге нептередири ойнаан. Ынчалза-даа ол үеден бээр Горно-Шорияның бойдус курлавырлары шыңгыы хөгжүлделиг апарган, ооң түңнелинде көвүдээн ниити чурттакчы чонда шорларның үлүү элээн эвээжээн, ынчангаш 1938 чылда Горно-Шорский районну узуткааш, үш административтиг районнарга чарган: Таштагорский, Куздеевский болгаш Мисковский. Бо чүүл шорларның этниктиг хөгжүлдезинге багай салдарны чедирген. Ассимиляция болгаш урбанизацияның процесстери улам идепкейлиг апарган. 1940 чылдарда шорларның этниктиг онзагайын кошкадып, оларның ассимиляциязын көвүдедир чорук эгелээн, ол амгы үеге чедир уламчылап турар. XX вектиң бирги чартыында Чөөн чүкте байдал элээн өскерилген: хөмүр-даш чыдыннарының күштүг хөгжүлдези эгелээн болгаш улуг этниктиг холушкак хоорайларның системазы тургустунган, ажылчыннарның чурттакчылыг черлери, үндүр сывырткан болгаш хоругдаттырганнарның чурттакчылыг черлери деп адаар. Кемерово облисполкомнуң 1960 чылдың июнь 20-де «Горная Шориада орулга чок колхозтарны узуткаар дугайында» шиитпирин үндүрген соонда, шорларның Кемерово областың хоорайлар болгаш улуг суурларынче хөйү-биле көжүп чорууру эгелээн, ооң түңнелинде бөгүн ында шорларның 74 хире хуузу чурттап турар.
Дыл
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Шорларның дылы шор, ынчалза-даа амгы үеде шорларның хөй кезии орус дылга чугаалажыр, 60% ажыг орус дылды төрээн дылы кылдыр ажыглап турар. Чоокка чедир шор дылдың ийи диалектизин ылгаары чаңчыл апарган: муратский (мурнуу түрк дылдарның хакас (кыргыс-уйгур) диалектизи) биле кондомский (барыын түрк дылдарның чөөн алтай диалектизи), оларның кайызы-даа улаштыр элээн каш диалектилерге чарлып турган.