Үш хардан он чеди харга чедир кыс уругнуң кол билип алыр чүвелери

"Үш хардан он чеди харга чедир кыс уругнуң кол билип алыр чүвелери" – тыва кыс кижини кижизидерде ажыглап чораан дүрүмнери.

Бурун Тывага келин кысты шилип алырда ажылгыр-кежээзин, уран-шеверин болгаш кижизиг-мөзүлүүн кончуг барымдаалар турган. Өгбелеривис тыва ёзу-биле кижизиткен, чаагай чаңчылдарын сагып чоруур, мөзү-бүдүштүг кыска кончуг чоргаарланыр чораан. Үш хардан он чеди харга чедир кыс уругнуң кол-кол билип алыр чүвелери:

• Уруг үш харлап чорааш бажын кыргытканда, даай-авазының бергени төрүүр өшкүзүнүң өң-чүзүнүн ыяк билип алыр.
• Беш харлаан кыс уруунга авазы дыйтылаа хууң бээр. Ол уруг өнчүге алган өшкүзүн беш харлыындан эгелеп ажыглай бээр.
• Чеди харлаан кыс уруг өг иштин туужуур-биле аштап турар апаар.
• Тос хар чеде берген уругга өшкү, хой, инек сагдырып өөредир. Анай, хураганны, бызааны тус-тус ончаладыр.
• Он үш хар четкен кыс уругга авазы ойнаарак хеви даарадыр.
• Он үш харлыг уругга сиир каттырар, чуң ээртир.
• Он беш харлыг уруг шайны хайындыра бээр. Авазы он беш харлыг уруунга кадыг идик улдуңун сырыттырар. Авазы он беш харлыг уруунга быштак бастырып өөредир.
• Он алды харлыг уруг дөгерген өшкү, хой иштин аштап билир болур.
• Он чеди харлыг уруг хой кыргыжар. Он чеди харлыг уруг дүк салчырынга киржир боор. Он харлыг уруг чаш назының, чалыы назынның, улуг назынның, кандыг-даа кижилерниң кедер тонун боду быжып, даарап турар апаар. Он чеди харлыг уруг сүттен кылыр чемнери – ээжегей, ааржы, быштак, саржаг, чөкпек аймаан кылып турар боор. Он чеди харлыг уруг авазының айтып бергени ёзугаар хураган кежин эттээр, хураганнар кежин тон кылдыр быжар, боду дараар болгаш даштын торгу-биле додарлаар шевер болган турар. Он чеди харлыг уруг тепсе, төрепчини боду быжып, боду даарап турар апаарга, авазы уруунга кончуг чоргаарланыр болгаш өг иштиниң нарын ажылын кылып шыдаар деп биле бээр.

Авазы болгаш ачазы бодунуң хан төрел кижилерин үш ада дужундан бээр элээди апарган уруунга айтып бээр, ооң кол ужуру болза хан төрел оол болгаш кыс кижилер өг-бүле тутпас чаңчыл турган.

Дөзүк

1. Кызыл : Тываның ном үндүрер чери. Кенин-Лопсаң, М. Б. (2006) Тыва чоннуң бурунгу ужурлары. Кызыл : Тываның ном үндүрер чери.