Арал далайы
Арал далай (Арал; каз. Арал теңізі, узб. Orol dengizi, Орол денгизи, каракалп. Aral teńizi, Арал теңизи) — Төп Азияда үндүр агып турар дамырактар чок дустуг далай, Казахстан болгаш Узбекистанның аразында кызыгаарда турар. 1960 чылдардан эгелеп далайның бедииниң хемчээли (болгаш ооң суунуң тереңи) дүрген эвээжеп эгелээн, ол болза далайга суг берип турар Амударья болгаш Сырдарья хемнеринден үнүштер-чимистер суггарары-биле суг ап турары-биле база ындыг байдал болдуруп турар, 1989 чылда далай ийи талазынче чарлы берген, олар чиңгелеп, сыыгай берген пролив Бергаже кире берген — Соңгу (Бичии) болгаш Мурнуу (Улуг) Арал далай.
2014 чылда Мурнуу (Улуг) Арал далайның чөөн талазы долузу-биле кургап калган, ол чылын төөгүде далайның шөлүнүң бичиилээнинге четкеш, 7297 км² апарган. 2015 чылдың чазын түр када улгаткаш (бүдүн далайның шөлү 10780 км² четкеш), 2015 чылдың күзүн ооң суглуг девискээри 8303 км² чедир катап эвээжей берген[1][2].
Сыыгаар мурнунда Арал далай бодунуң хемчээли-биле делегейде хөлдерниң аразынга дөрткү черни эжелеп турган.
Тывылган төөгүзү[эдер | вики-сөзүглелди эдер]
Арал далайның тывылган үезин радиоуглерод аргазын ажыглап тургаш шинчилеп көөрге, 17,6 муң чыл бурунгаар тывылган бооп турар, кажан Памира болгаш Тянь-Шаньның улуг доштары эрип эгелээн үеде. 17,6 муң чылдан 15,3 муң чыл бурунгаар хөлдүң таваанче хемнер суглары үргүлчү киир агып турганл. Оон 15,3 муң чылдан 14 муң чыл бурунгаар сугнуң дузу улгаткан, чүге дизе киир агып турар хемнерниң эвээжээни-биле (дузунуң көвүдээниниң эң бедик чадазынга четкени 14,5—14 муң чыл бурунгаар). 14—13 муң чыл хире бурунгаар үеде хөлдүң суунуң дузу катап эвээжей берген. XV векте Арал далай бүдүн далай кылдыр ам-даа тургустунмаан турган. Долу суглуг болу берген үези 1573 чыл соонда.
Узун төөгү үе дургузунда Арал далайның тереңиниң хемчээли үргүлчү өскерлиишкиннерге таваржып турган. Дүвү көстүп келген турар үеде көрүптерге, ооң дүвүнге өзүп турган теректерниң артынчылары бар болган. Өске санап-шинчилел кылган ажылдардан алырга, мооң мурнунда Амударья Узбой талазындан Каспий далайже киир агып турган, а Тургай хеми — Аралче киир агып турган.
Түрк дылдарда «арал» деп сөс «ортулук, архипелаг» дээн уткалыг.
XVI векте, XVII вектиң эгезинде далайның сыыгай бергенинден Барсакельмес, Каскакулан, Козжетпес, Уялы, Бийиктау, Возрождение деп ортулуктар тывылган. Рукава Сырдарьяның ужуктары — Жанадарья биле Куандарья Аралче 1819 биле 1823 чылдардан агып кирбейн барган.
1848 чылда Оренбургка «Константин» деп шхуна тудуп каан, ол-ла чылдың чайга чедир (Раим) деп камгалал черин Сырдарья аксының чанынга тудуп каан. 1849 чылда А. Бутаковтуң удуртулгазы- Арал далайны шинчилеп, бижиир ажылдар кылыр бирги эртем-шинчилел экспедициязын эртирген, Аралдың бирги рекогносцировка ажылын эртирген, тереңин санап, хемчээген, Барса-Кельмес деп ортулукту бүрүнү-биле тыртырган, Возрождения деп ортулуктар бөлүүн ажыдып, тыпкан, астрономнуг болгаш метеорологтуг шинчилел, хайгаарал ажылдарын кылган, кышкы үеде доштуң канчалдыр алдынып турарын база өөренип көрген, ажыктыг бүдүмелдер чизезин кылган. 1850 чылда Далай министерствозунуң Гидрографиктиг департаментизи Арал далайның Далай картазын кылып үндүрген.
1852 чылда Раим камгалал черинче аңгы-аңгы кылдыр чазып каан кылдыр «Перовский» болгаш «Обручев» деп пароходтарны эккелген. Бирги пароходту Арал далайның суунче 1853 чылда киирген.
Арал далайның дараазында шинчилел ажылдарын төп Азияның күрүнелерин каттыштырар дээш чорудуп турган дайын үези-биле катай чангыс үеде эртирип турган, Арал флотилиязы ол дайынга киржип турган. 1854 чылдың күзүн Аралдың верфь черин Раимдан Казалинскиже көжүрген. Аралдың шериг флотилиязы сугга чоруур хеме ажылдарын деткип турган, шеригже чүъ сөөртүрүнге киржип турган, гидрографиктиг ажылдарны кылып турган, шупту пароходтар болгаш дузалал ажылы кылыр хемелер артиллерийжи чепсектерлиг турган. 1862 чылда чаа «Арал» болгаш «Сырдарья» деп пароходтарны Казалинскиде сугже киирген.
1886 чылда А. Никольскийниң Аралдың мурнуу чүгүнде экспедициязы, академик Лев Бергтиң далайның соңгуу талазынче экспедициязы, олар далайның климат, фауна болгаш флоразының дугайында дыка көвей чүүлдерин чыгган. 1905 чылда Россиядан садыг-саарылга сайгарлыкчылары Лапшин, Риткин, Красильников, Макеев боттарының хемелери-биле улуг балык эвилелдери болгаш Аральскыга «Хива» деп акционерлиг ниитилел ажыдып кааннар, Аралдың балык тудар болгаш болбаазырадыр чүүлүнүң эгезин ынчалдыр тургусканнар.
Үргулчү хайгаарал ажылдары чорудуп эгелээнинден (XIX век) болгаш XX вектиң ортузунга чедир Аралдың тереңи улуг дыка өскерилбээн. 1950 чылдарда Арал далай делегейге шөлүнүң хемчээли-биле дөрткү черни ээлеп турган, 68 муң хире км²; узуну 426 км, калбаа — 284 км, эң-не ханы чери— 68 м.
1930 чылдарда Төп Азияга калбаа-биле суггарылга каналдарын тудуп эгелээн. 1961 чылдан эгелеп далай хенертен сыыгап эгелээн. Ооң кол чылдагааннарының бирээзи суггарылга ажылдары дээш сугну көвейи-биле ап турары. 1960 чылдан 1990 чылга чедир Төп Азияда суггарып турар черлер шөлү 4,5 млн 7 млн га чедир улгаткан. Регионнуң чонунуң ажыглалынга херек сугнуң хемчээли бир чылда 60 –дан 120 км³кывлдыр өзе берген, оларынң 90 % суггарылга ажылдарынче үнүп турар, суггарылгаже үндүрүп турар сугну чамдыкта шын эвес ажыглап турган бооп турар. 1961 чылдан эгелеп далайның тереңи дыка дүрген скорость-биле сыыгап турган, чылда 20 -ден 80—90 см. Ынчалза-даа ол чылдагааннарны ындыг кончуг улуг салдарлыг эвес деп санаан. 1961 чылдан 1985 чылга чедир ап турар сугнуң хемчээли 12,8 км³ турган, ол үеде Амударья болгаш Сырдарьяның черлеринде билдинмес чылдагаанар-биле безин четпес турган 16,3 км³. Немей санап көөрге, Аралдың бедииниң өскерлиишкиннери мындыг чүүлдерден хамааржыр болган: 15 % кылдыр эвээжеп, сыыгай бээри климат факторлары дээш, 23 % —суггарылга ажылдарынче үне бээр, 62 % — суг чер адаанче фильтрлеп кире бээринден.
1970 чылдарга чедир Аралга 34 янзы-бүрү балык хевирлери турган, оларның 20 хевирин балык болбаазырадырынга ажыглап турган. 1946 чылда Арал далайындан 23 муң тонн балыкты туткан, 1980 чылдар эгезинде ол сан 60 муң тонн чедир өзе берген. Аралдың беш балык заводтары бар, бирээзи балыктан кылган консервалар бүдүрер комбинат, дөртен беш балык хүлээп алыр тускай черлер, Узбекистан талазында (Каракалпакия) — беш балык заводу бар, бир балыктан кылган консервалар бүдүрер комбинат, чээрби балык хүлээп алыр тускай черлер бар.
1989 чылда далай ийи аңгы сугларже чарлы берген — Соңгу (Бичии) болгаш Мурнуу (Улуг) Арал далай. 2003 чылда Арал далайның кырының шөлү баштйагызынга бодаарга чүгле бир дөрт кезек апарган, а сугнуң хемчээли —10 % хире. 2000 чылдарның эгезинде сугнуң ниити тереңи 31 м эвээжей берген, ол болза баштайгы, 1950 чылдарда хемчээлинден 22 м чавызай берген бооп турары ол. Балыктар чүгле Бичии Аралда арткан, а Улуг Аралдың балыктары сугнуң эмин эртир дустуг болганындан кырлып калганнар.
2001 чылда Возрождения деп ортулук чартык ортулук апарган.
2003 чылда Мурнуу Арал далай барыын болгаш чөөн кезектеринче чарлы берген. 2008 чылда далайның Узбекистанда турар талазынга геологтуг разведка ажылдарын чоргузуп турган (нефть болгаш газ үндезилиг черлерин дилеп турган). Ажылды хүлээнип алган улус — «ПетроАльянс» деп компания, ажылды кылырын дилээн улус — Чазак чери.
Арал далайның сыыгай берген дүвүнге ийи чуртталга черлери, суурлар болгаш мавзолейлер тывылган. Кердери Мавзолейиниң тывылган үези XI—XIV вектери. Дыка үр үе иштинде далай дүвүнге, 20 хире метр ханы черге чыткан. XIV вектиң чуртталга чери Арал-Асар деп черниң артынчызы база тывылган.
Демдеглелдер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]
- ↑ Карта динамики Аральского моря с 1960 по 2015 годы (ru). www.ntsomz.ru (чедимчок шөлүг — төөгү). Archived 2016-03-09 at the Wayback Machine
- ↑ Данные 2015 г. Аральское море (ru). www.ntsomz.ru (чедимчок шөлүг — төөгү). Archived 2014-10-31 at the Wayback Machine
Дөзүглел[эдер | вики-сөзүглелди эдер]
- Берг Л. С. Аральское море. — СПб., 1908. Archived 2021-10-27 at the Wayback Machine
- Никольский Г. В. Рыбы Аральского моря. — М., 1940. Archived 2021-10-27 at the Wayback Machine
- Зонн И. С., Гланц М. Г. Аральская энциклопедия. — М.: Международные отношения, 2008. — 1000 экз. — ISBN 978-5-7133-1326-5.
- Hydrobiology of the Aral Sea. Edited by Nikolay V. Aladin et al. Dying and Dead Seas: Climatic vs. Anthropic Causes. NATO Science Series IV: Earth and Environmental Sciences, Vol. 36. Kluwer, 2004.
- The Aral Sea Disaster. Philip Micklin in Annual Review of Earth and Planetary Sciences, Vol. 35, pages 47-72; 2007.
- The Young Man And The Sea. Gael Guichard. Steppe Magazine, steppe 3, pages 70-95; winter 2007.
- Шило Н. А., Кривошей М. И. Причина исчезновения Арала найдена? // Наука в России. 1995. № 6. С. 85-87.
- Труды Зоологического института РАН Том 312, № 1/2, 2008. С. 145—154 СОВРЕМЕННАЯ ФАУНА ОСТАТОЧНЫХ ВОДОЕМОВ, ОБРАЗОВАВШИХСЯ НА МЕСТЕ БЫВШЕГО АРАЛЬСКОГО МОРЯ (ru). www.researchgate.net (чедимчок шөлүг — төөгү).
Шөлүглер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]
- «Вслед за уходящим морем» (журнал «Наука и Жизнь») (ru). www.nkj.ru (чедимчок шөлүг — төөгү).
- А. Д. Добровольский, Б. С. Залогин. Моря СССР. Изд-во Моск. ун-та, 1982. Аральское море (ru). tapemark.narod.ru (чедимчок шөлүг — төөгү).
- Поэтапные космические снимки падения уровня Арала (ru). earthengine.google.org (чедимчок шөлүг — төөгү).
- Майык:Youtube // Всё как у зверей #95, 15.04.2021.