Алдай (даглары)

Википедия деп сайттан

Алдайтөп азияда бедик даглар ады, ол даглар алдай чоннуң чуртунда чаттылып чыдар.

Ат-сывы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Алдайлар дагларын "Алтай" азы "Алтай туулар" дээр. Орустар анаа "Алтай" дээр. Шаанда түрктер Алдайны Altun jïš (Алтун йыш) деп турган, тывалаар болза Алдын ыяш азы Алдын арга дээр.
Таңдыларын алдайлар дагып чоруур. Оларның чугаазы-биле Алдай ээлиг оран, ээзин Каан-Алтай (тыв. Хаан-Алдай) дээр.

Даглар хевири (рельеф)[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

География талазы-биле Алдай сыны Ортаакы Алдай, Мурнуу Алдай, Чөөн Алдай даглары бооп чарлыр.
Сыннар бедии 4600 метр чедип турар. Алдай даглары эмин эттир бедик боорга чайын безин меңгилери эривес. Кончуг меңги-доштар мырыңай даглар эдеенче, кудургайже бада берген болгулаар. Даглар баштарында доштар милион-милион чылдар буруңгаар тыптып келгеш олчан эривен чыдар боор дур. Алдай дагларының ортузунда өзек чер бар, ол оон хамык талаларже даглар сыны узайып чорупкан. Эң бедик даг Кадын-Бажы (4435 м), орустар ону Белуха дээр. Кадын-Бажындан 6 хире улуг эривес доштар баткан.

Алдай дагларының чөөн талазында Мөңгүн-Тайга, Бай-Тайга, Саян даглары бар.

Тектоника[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Алдай даглары чер иштинден палеозой үезинде көдүрүлген. Соонда миллион чылдарда ол даглар буступ чирлип чавызап турган. 4 дугаар геологтуг үеде Альпы тектониказының үезинде даглап катап көдүрүлген. Ол хевээр Алдай даглары кончуг бедик даглар бооп артып каан. Бо үеде даглар көдүрлүрү улуамчылап тур, дагларга ол-бо, бичии-бичии чер шимчээшкиннери болгулаар.

Орттаакы Алдайда даглар кадыр, бедик даглар тур. Соңгуу биле барыын чүкче даглар чоорту чавазап эгелээр, ол талада даглар бедии ортумак хирелиг. Алдайда бедик даглар аразында кончуг кудурайда черлерде дески черлер бар, ол боза ыйгылаш черлер дир. Оларның бирээзиниң адын Чуй ыйгылажы дээр.

Агаары (климат)[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Алдайның агаары өөрүден куду өскерлир. Чайын агаар кудургай черде чылыг болур. Эң бедикте эриир-эривес меңги доштар чыдар. 2000 метрден куду чиңгис, хараган өзүп чыдар. Оон кудулаар болза чер кырынга өлең сиген көстүп кээр. Алдай болза даглыг ыяштыг оран, ында хады, дыт, чойган биле пөш өзүп турар. Колуунда чойган биле пөш өзүп турар. Алдай оранында шык суг четчи.

Алдайның мурнуу-чөөн талазы арай кургаг аңаа эвээш чаъс чаар. Ында 300-350 метр черге чедир хову чаттылып чыдар.

Галерея[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Үндезини[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  1. В. П. Горощенко, Л. Ф. Мельчаков, И. А. Степанов. Основы природоведения. Учебное пособие для учащихся пед. училищ по специальности № 2001. М., "Просвещение", 1976. 239 стр. с илл.
  2. ALTUN II. Altun jïš геог. Алтунская чернь (на территории Алтая) (КТ30). alt-alu, арын 40.// Академия наук СССР институт языкознания. Древнетюркский словарь. Издательство «Наука» Ленинград, 1969 год.