Интернационалдыг хемчеглер системазы

Википедия деп сайттан

Интернационалдыг хемчеглер системазы, ИС (интернационаалдыг хемчеглер систээмазы) — физиктиг хемчээлдер системазы, метриктиг системаның амгы шагның хевири. Хүн бүрү чуртталгада база эртем болгаш техникада эң-не делгем ажыглаттынап турар система. Делегейниң хөй кезии чурттарда интернационалдыг система кол хемчээлдер системазы кылдыр хүлээттинген.

Төөгү[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

ИС француз эртемденниң чогааткан Метриктиг хемчеглер системазының сайзыраашкыны болуп турар. Шак ол системаның киирериниң бертинде хемчеглер бот боттарындан хамаарылга чокка шилиттинип турган. Ынчангаш бир хемчегден өске хемчегче санаашкын берге турган. Ол аразында аңгы-аңгы черлерге аңгы хемчеглер ажыглаттынып турган.

1790 чылдарның эгезинде Францияга метр биле килограммның түр эталоннары бүдүрттүнген. Оларның копиялары Америкаже чоргусттунган, ынчалза-даа хеме британ каперлерге алыскаш, Америкаже четпейн барган.

1799 чылда узуннуң эге хемчээнге (метрге) болгаш массаның эге хемчээнге (килге) ийи эталон бүдүрттүнген.

1832 чылда немец математик Карл Гаусс хемчеглер системазының тургузарының үндезиннерин болбаазыраткаш чаа система чогааткан. Кол физиктиг хемчээлдер кылдыр узунну, массаны, үени; эге хемчеглер кылдыр миллиметрни, миллиграммны, секунданы хүлээп алган.

1874 чылда ийи британ физик Джеймс Максвелл биле Уильям Томпсон үш эге хемчегге сантиметрге, граммга, секундага үндезилеттинген СГС дээр системаны бараалгатканнар.

1875 чылда 17 чурттарның төлээлекчилери-биле (оларның аразында Россия, Германия, Америка, Франция, Италия) Хемчээлдер болгаш деңзилерниң Генералдыг конференциязының чыыжы көрдүнген. Метр биле килограммны болбаазырадырының талазы-биле ажылдар эгелээн.

1899 чылда МКС дээр метрге, килограммга болгаш секундага үндезилеттинген система үнген (ол хемчеглер практиктиг ажыглаашкынга эптиг деп үнелеттинген).

1954 чылда чаа хемчеглер немешкен: метр, килограмм, секундадан аңгыда ампер, Кельвин, кандела база бар апарган.

1971 чылда 14-кү Генералдыг конференция кол хемчеглерниң аразынче бүдүмелдиң санын хемчээн (мольду) немээн.

ИС-тиң хемчеглери[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Кол хемчеглер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Хемчээл Хемчег
Адаашкын Символ Адаашкын Демдеглеттинери
тыва фрунцуз/англий тыва интернационалдыг
Узуну L метр mètre/metre м m
Масса M килограмм kilogramme/kilogram кг kg
Үе T секунда seconde/second с s
Электри токтуң күжү I ампер ampère/ampere А A
Термодинамиктиг температура Θ кельвин kelvin К K
Бүдүмел саны N моль mole моль mol
Чырыктың күжү J кандела candela кд cd

Укталган хемчеглер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Укталган хемчеглер кол хемчеглерден математиктиг операциялар (көвүдедир, үлээр) дузазы-биле илереттинер. Чамдык хемчеглерге эптиг болур кылдыр аңгы аттар бердинген. Чижээ, кандыг-бир телонуң дүргени болза ооң оруунуң кайы хире үе иштинде эрткени болгаш, оруктуң үеден хамаарылгазы болур — м/с (секундада метр).

ИС-че кирбейн турар хемчеглер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Ук системага хамаарышпайн турар хемчеглерни Хемчеглер болгаш деңзилерниң Генералдыг конференциязының шиитпири-биле ИС биле катай ажыглаары чөптүг.

Хемчег Англий адаашкын Демдеглээшкин ИС-тиң кандыг

хемчеглери-биле

илереттинип турары

тыва интернационалдыг
минута minute мин min 60 с
шак hour ш h 60 мин = 3600 с
хонук day хон d 24 ш = 86400 с
азыглыг градус degree ° ° (π/180) рад
азыглыг минута minute (1/60)° = (π/10800) рад
азыглыг секунда second (1/60)′ = (π/648000) рад
литр litre л l, L 0,001 м³
тонна tonne т t 1000 кг
электронвольт electronvolt эВ eV 1,602176634⋅10−19 Дж
гектар hectare га ha 10000 м²

ИС-тиң префикстери[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Дакпыр болгаш үлемик хемчеглер тургузарда хемчегниң адының бажынга префикстер (сөстүң эгезинде турар тускай кожумак) немээр. Префикс хемчегниң баштайгы байдалындан каш каттап хөйүн азы эвээжин көргүзуп турар.

Дакпыр хемчег — кандыг-бир физиктиг хемчээлдиң эге хемчээнден 10 кашкы-бир чадада каттап хөй хемчег (10n чадада, n — натуралдыг сан).

Ончук көвүдедикчи Префикс Демдеглээшкин Чижек
тыва интернационалдыг тыва интернационалдыг
101 дека deca да da дал — декалитр
102 гекто hecto г h гПа — гектопаскаль
103 кило kilo к k км – километр
106 мега mega М M МэВ – мегаэлектронвольт
109 гига giga Г G ГДж – гигаджоуль
1012 тера tera Т T ТВ – теравольт
1015 пета peta П P Пфлопс – петафлопс
1018 экса exa Э E ЭВт – эксаватт
1021 зетта zetta З Z ЗэВ – зеттаэлектронвольт
1024 иотта yotta И Y ИэВ – иоттаэлектронвольт

Үлемик хемчег — кандыг-бир физиктиг хемчээлдиң эге хемчээнден 10 кашкы-бир чадада катап эвээш хемчег (10n чадада, n — бүдүн казыырлыг сан).

Ончук көвүдедикчи Префикс Демдеглээшкин Чижек
тыва интернационалдыг тыва интернационалдыг
10-1 деци deci д d дм — дециметр
10-2 санти centi с c см — сантиметр
10-3 милли milli м m мл – миллилитр
10-6 микро micro мк µ мкг – микрограмм
10-9 нано nano н n нф – нанофарад
10-12 пико pico п p пКл – пикокулон
10-15 фемто femto ф f фс – фемтосекунда
10-18 атто atto а a ас – аттосекунда
10-21 зепто zepto з z зКл – зептокулон
10-24 иокто yocto и y иг – иоктограмм

Префикстерниң хөй кезии грек сөстерден укталган. Дека- — δέκα «он», гекто- — ἑκατόν «чүс», кило- — χίλιοι «муң», мега- — μέγας «улуг», гига- — γίγας — «аажок улуг», тера- — τέρας «мангыс». Санти-, деци-, зетто- латин дазылдарлыг — centum «чүс» , decimus «он дугаар», septem «чеди». Зепто- («чеди») латин septem-ден азы француз sept-тен укталган.

Хемчеглерниң демдеглээшкиннериниң ажыглаарының дүрүмнери[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  • Хемчеглерниң демдеглээшкиннерин дорт шрифт-биле парлаар, соонга домак төнмээн болза улуг сек салбас.
  • Демдеглээшкинни санның соонга пробел (space) салган соонда салыр. Дараазында одуругже көжүрбес. Чижээ: 10 м/с (секундада он метр).
  • Ийленчек шыйыглыг үүрмек санны скобка иштинче киирер (1/60) с−1.
  • Көвүдедиишкинче кирип турар хемчеглерниң демдеглээшкиннерин ортуку улуг сек-биле ангылаар (Н·м, Па·с). «×» деп символ ажыглавас.
  • Үлээшкин демдээ кылдыр горизонталдыг азы ийленчек шыйыгны ажыглап болур. Ийленчек шыйыгның таварылгазында хемчекчиде көвүдедиишкин бар болза ону скобкаже киирер. Чижээ: Вт/(м·К).
  • Фамилиялардан укталган хемчеглерниң демдеглээшкиннери улуг үжүктен эгелээр. Чижээ: ампер — А, мегапаскаль — МПа, килоньютон — кН, гигагерц — ГГц.

Демдеглелдер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Дөзүглел[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Шөлүглер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]