Чаъш

Чаъш, чаш (орус. Волосы) - кижиниң азы колдуу кезии чер кырында сүт-чемиштиглерниң бажының кырынга өзер тускай дүктер. Өскен турум ооң узуну 1-2 метр ажа берип болур.

Кижиниң чаъжы

Бөмбүрзекке келген төлдүң бичии-даа бол дүгү бар болур. Эге үш чыл дургузунда тыва чанчыл ёзугаар кеспес дижир. Өңнүк үш хар чедерге, өг-бүле дой эрттирер. Дойга чоок дөргүл-төрел чыглыр. Өгде эң улуг кижи (кырган-ава азы кырган-ача), азы болза эң чедиишкинниг угааныг кижи эң бир дугаар хылбакты хачы-биле алыр. Хылбактаарының беритинде албан чагыглар биле алгып-йөрээп, хай-бачыт ырак болур дилектери-биле күзелдерин күзеп алгыыр.

Кыс кижиниң чаъжы

Чаъш - кыс кижиниң кежигүүнү-дүр, кыстың күжү чажында-дыр. Эртен эрте тургаш, чажын эртенги хүн херелдеринде ыяш дыргак-биле дыргаары күш бээр дижир. Дыраан чажындан адырылган (төктүп-баткан) чаъшты кыс кижи бокталдыр октавас ужурлуг. Хат-биле аас-кежигүүнү бөмбүрзекти долганып чоруп каар, аза аксынга алзыптар дижир. Кыс кижи аңгы хаптыг болур, чаъжын чыггаш отка читиптер, азы чыып чоруур дижир. Аңгы-аңгы чоннарда бо чаңчыл база бар. Чамдык чоннарда, чижелээрге, туркмен; каракалпак база узбек чоннарда авазы чыгган чажын чиңге узун чаштар (чиңге кежегелер) өрээш, хол-биле бөрт даарааш, аңаа кожуп чараш бөрт даарап кыстырып бээр. Кыс кижи өгленмээн шаанда тыва ёзулалдар-биле чажын чаңгыс кылдыр өрүүр, өгленген хүнден эгелеп ийи чара өрүүр. Ол болза өглүг-баштыг деп илереткени болур.

эр кижиниң чаъжы

Шаг-шаанда тыва эр кижи узун чаъш (кежеге) эдилээр турган. Узун чажы ооң статузун илередир турган. Өөнүң ишти чараштыр өөрүп бээр, кылаң кара чаштыг мага-бодун, күжүн көргүзер чораан. Шериг-дайын азы узун орукка чорааш чажын хөйлеңинге чажырып алыр турган. Дайзын удурланыкчыга туттурганда, чажын кезип кааптарга, азы багай чүүл кылганда, чажын кезип кааптарга "Изгой/саттыныкчы" деп санаар чораан. Ынчалза-даа ламалар чажы тас чоруур чораан, ол дизе аңгы айтырыг-дыр. Эр кижиниң чажы эрниң күжүн илередир турган. Кысты алып өгленгенде, эр-даа кыс-даа кижиниң чаъштарын иелери часканнап (раскрывая?) дыргак-биле дыраар. Ийилдирзин чаңгыс черге оргускаш, алгып-йөрээп, экини күзеп чагывышаан чаңгыс чавага кылдыр өрүүр. Бо чаңчыл болза өглеп баштаанын илередир база чаңгыс өг-бүле туттунганын илередир.