Согун: Эде көрүлделер аразында ылгал

Википедия деп сайттан
Интерактивная навигация по истории
Дараазында эдилге →
Контент балаттынган Контент неметтинген
ВизуальныйВики-текст
Көпек (чугаа | үлүг)
2374 эдилге
Чаа арын чаяатынган: «'''Согун''', азы '''ок'''. Адарынга хереглээр чепсек. Ча, ая, арбалет дээнзиг чепсектер-би…»
 
Көпек (чугаа | үлүг)
2374 эдилге
бЭдилгениң тайылбыры чок
Одуруг 24: Одуруг 24:
<p style="text-align:right;">Моңгуш Кенин-Лопсаң.<ref>Моңгуш Кенин-Лопсаң. Ча, согун. // Тыва чаңчыл. Ийиги кезээ. Тыва чоннуң ыдыктыг чаңчылдары. Ном үндүрер чер: "Тройка". Москва — 1999. Арын 147.</ref></p><br />
<p style="text-align:right;">Моңгуш Кенин-Лопсаң.<ref>Моңгуш Кенин-Лопсаң. Ча, согун. // Тыва чаңчыл. Ийиги кезээ. Тыва чоннуң ыдыктыг чаңчылдары. Ном үндүрер чер: "Тройка". Москва — 1999. Арын 147.</ref></p><br />
</blockquote>
</blockquote>
* '''Ок, сыйда, хожуула'''. «Ок», «сыйда», «хожуула» деп сөстер ийи уткалыг. Ол сөстер-биле согуннуң молуруун-даа айтыр, бүдүн молдуруктуг чүглүг согунну-даа айтып чугаалаар. Ол дээрге шаандагы сөстер-дир. Тоолдарны номчуп көөр болзуңарза «хожуула» биле «сыйда» деп сөстер-биле тоолчу кижи бирде согунну айтпышаан ыдып турар, бир чамдыкта согуннуң молдуруун-даа айтпышаан ыдып турар. Чижээлээрге, «согун огу» диген болза ол дээрге согуннуң молдуруу-дур. «Ок» дээрге сөс эрте-бурунгу түрк сөс-түр<ref>OQ I стрела: Арын 368. oa -- oq // Древнетюркский словарь. — Ленинград: Наука, 1969. — 677 с.</ref>.
* '''Ок, сыйда, хожуула'''. «Ок», «сыйда», «хожуула» деп сөстер ийи уткалыг. Ол сөстер-биле согуннуң молуруун-даа айтыр, молдуруктуг, чүглеп каан бүдүн согунну-даа айтып чугаалаар. Ол дээрге шаандагы сөстер-дир. Тоолдарны номчуп көөр болзуңарза «хожуула» биле «сыйда» деп сөстер-биле тоолчу кижи бирде согунну айтпышаан ыдып турар, бир чамдыкта согуннуң молдуруун-даа айтпышаан ыдып турар. Чижээлээрге, «согун огу» диген болза ол дээрге согуннуң молдуруу-дур. «Ок» дээрге сөс эрте-бурунгу түрк сөс-түр<ref>OQ I стрела: Арын 368. oa -- oq // Древнетюркский словарь. — Ленинград: Наука, 1969. — 677 с.</ref>. Шаанда Төп Азияга түрк дылдыг улус чурттап чораан. Ол улустуң эрги чугаазындан «ок» деп сөстү «согун» кылдыр очулдурар.
<blockquote>
“Үш аданың дужундан тура улуга ''кара хожуулазын'' ажыр артып ап-даа турган иргин”<ref>Демир-Шилги аъттыг Тевене-Мөге. Арын 4. // ТДЛТЭШИ. Демир-Шилги аъттыг Тевене-Мөге. Тыва тоолдар. (О. Ч. Чанчы-Хөө ыткан). Тываның ном үндүрер чери. Кызыл — 1972.</ref>.
</blockquote>
Мында, «кара хожуула» дээрге каң октуг, чүглүг бүдүн согун-дур.

<poem>
Арга болган аргай-хоргай саадаан,
Карыш бистиг ''каң хожуула огун'' азынгаш
Кадыг кара чазын хоюндуруктааш,
Аъдынга кылаштап чедип келгеш,
Аъттаныр деп барып-тыр<ref>Танаа-Херел. Арын 108.</ref>.
</poem>
Мында болза, «каң хожуула огун» деп сөс каттыжыышкынында «каң» деп сөс дээрге дарган кижиниң кадыра соктаан демири-дир; «хожуула» дээрге согуннуң молдуруу-дур; «огун» деп сөс дээрге «согунун» диген сөс-түр.


* '''Согун'''. Ак талдан азы хаялыг черниң казылганындан чаның согунун кылыр. Согун ыяжы хөнү болгаш чарт болур. Аргалыг болза, өзек чок азы чиңге өзектиг ыяштан согун кылыр. Тааржыр дорт чиңге будук таваржып кээр болза хадың биле дыттан база кезип аап болур. Согуннуң узуну төш чартыы черле четпес боор. Адыгжы кижиниң хере туткан холунуң узуну хире болур боор. Согун албан-на, ол хире сантиметр болур ужурлуг дизе арай шын эвес боор оң, чүге-дизе согунну-даа, чаны-даа адыгжы кижиниң холунга эптештир кылыр болза эки.
* '''Согун'''. Ак талдан азы хаялыг черниң казылганындан чаның согунун кылыр. Согун ыяжы хөнү болгаш чарт болур. Аргалыг болза, өзек чок азы чиңге өзектиг ыяштан согун кылыр. Тааржыр дорт чиңге будук таваржып кээр болза хадың биле дыттан база кезип аап болур. Согуннуң узуну төш чартыы черле четпес боор. Адыгжы кижиниң хере туткан холунуң узуну хире болур боор. Согун албан-на, ол хире сантиметр болур ужурлуг дизе арай шын эвес боор оң, чүге-дизе согунну-даа, чаны-даа адыгжы кижиниң холунга эптештир кылыр болза эки.
Одуруг 37: Одуруг 50:


== Согуну тудары ==
== Согуну тудары ==
Кириш тыртарының үш аргазы бар. Мында бижээн аргалар аттары болза тускайланган термин сөстери эвес-тир. Номчукчу кириш тыртарының янзыларын белен ылгапсын дээш ону ынчалган. Чижээ, англи дылда Европа улузунуң кириш тыртар янзызын «Mediterranean Draw» ону ам „Ортаа далай чуртакчыларының кириш тыртар янзызы деп очулдуруп болур“. Азы, японар Азия чоннарынга хамааржыр-даа болза, чаларының кирижин олар “эптиг арга-биле” тыртар-дыр.
Кириш тыртарының үш аргазы бар. Мында бижээн аргалар аттары болза тускайланган термин сөстери эвес-тир. Номчукчу кириш тыртарының янзыларын белен ылгапсын дээш ону ынчалган. Чижээ, англи дылда Европа улузунуң кириш тыртар янзызын «Mediterranean Draw» ону ам „Ортаа далай чуртакчыларының кириш тыртар янзызы“ деп очулдуруп болур. Азы, японар Азия чоннарынга хамааржыр-даа болза, чаларының кирижин “эптиг арга-биле” тыртар-дыр олар.


[[File:Bow Draw.svg|Bow Draw|800px]]
[[File:Bow Draw.svg|Bow Draw|800px]]
Одуруг 49: Одуруг 62:
| Киришке согуннуң кезин ылдыртып алгаш, киришти улуг эргээ-биле тыртар. Согун улуг эргек-биле айтыр салаа араынга эптиг чыдар. Үргүлчү ча-согун тудуп ойнаар кижи холун камнап эргек хавын кедип, шарып алза эки.
| Киришке согуннуң кезин ылдыртып алгаш, киришти улуг эргээ-биле тыртар. Согун улуг эргек-биле айтыр салаа араынга эптиг чыдар. Үргүлчү ча-согун тудуп ойнаар кижи холун камнап эргек хавын кедип, шарып алза эки.
|}
|}
Ол, кириш тыртар үш арганы сайгарып көөр болза, улуг эргек-биле тыртар янзызы «эптиг аргадан» укталып тывылган хевирлиг. Чүге-дизе кадыг дошкун чаның кирижин тырпышаан, согуну кыдыындан ийи салаазы-биле тудуп алгаш турза, согун тая берип болур, кижи-даа холу салдына берип болур. Адыгжы чаңгыс улуг дагыр эргээ-биле киришти илбектеп алгаш, согунну серигбишаан, чудуруктанып алгаш тыртар болза, ол арга черле эптиг боор ужурлуг. Мооң ужурунда япон адыгжылар хол-хаптарын кедип алгаш адып турар боор оң.


== Э. Р. Тенишевтиң сөстүү ==
== Э. Р. Тенишевтиң сөстүү ==

01:29, 13 Тос айның 2016 хевири

Согун, азы ок.

Адарынга хереглээр чепсек. Ча, ая, арбалет дээнзиг чепсектер-биле албан кады чоруур. Арбалет согуну ча биле ая согунунга таарышпас. Аялаар кижи база, ая согунун черле аңгы кылып алыр болза эки.

Сөс тургузуу

Бо арында айтып турар чамдык сөстерге тайылбыр херек. Тыва дыл онзагай чаңныг дыл-дыр. Ийи ажык үн аразынга туруп турган чаңгыс ажык эвес үн чиде берип болур.

  • «Чүг» деп сөс хамаарылга категориязынга тургаш «чүү» деп сөс кылдыр өскерили бээр. Чогум «чүгү» деп адап болур, ынчалза-даа ынчаар адаар улус ховар-ла. Колдуунда улус «чүү» деп сөс чугаалаар боор чүве. Чижээ: «согуннуң чүү».
  • «Кес», «кези», «ок» деп сөстерни адаарда [кеъс], [кеъзи], [оъ:к] дээр. Мында [еъ] дээрге өк-биле адаан ажык үн-дүр, [оъ:] дээрге өк-биле узадыр адаан ажык үн-дүр. Шын бижиириниң дүрүмү ёзугаар, ол сөстерге өк-биле адаан үннүң шынарын айтыр «кадыг демдек» (ъ) деп үжүк биживес.

Согуннуң кезектери

  • Молдурук. Согуннуң бажынга кедирер чүве. Ол кабак-даа болур, чиңге-даа болур, чидиг-даа болур, борбаксымаар мугур баштыг-даа болур. Ок бажын сөөктен азы демирден кылыр. Молдурукту кедирерде ооң чиңгежек ужун ыяштың өзээнче таптыг киир идиптер, молдурукту таптыг кедирбес болза ыяш сывы чарлы берип болур. Уштуна бербезин дээн ону хырбалаар, азы чок болза хендир ышкаш чиңге кургаг сиирлер-биле так кылдыр шарып каар.

Ча-биле маргылдаа чорударда,

"баг адар согуннуң бажынга бистиг сыйда ок кадавас, анаа те мыйызының хаваандан кезип тургаш кылган, азы каът-каът хөмден кылган молдурук-биле баштап алыр".

Иргит Самбуу.[1]


Аңчы кижиниң согуннары кандыг-даа болур. Шиш согун дииңни өттүр шаппазын дээш, согунуң бажынга бичежек борбак хөм кескилер борбайтыр тырый суп каар. Cыгыртыр согун база турган. Бедик дыттың бажынче дииң үне халый бээр болза, дииңниң кырындан сыгырар окту салып бадырыптар. Сыылаан, сыгырган согундан дииң сылданы бээр. Бедиктиң бедиинге турган аң бичии-ле бадып келир. Согуннуң сыгырып чоруур чүвези дээрге чонуп каан, үттерлиг борбак азы шөйбек сөөк-түр.

Койгун, дииң болгаш баг адар согуннуң молдуруу боп-борбак болур. Молдурукту сыын мыйызындан сиилбип кылыр. Борбак молдурук аңнынң кежин үревес. Аң адарда азы бөрү адарда хереглээр согуннуң молдуруу шиш баштыг болгаш кончуг айыылдыг. Аңга дегген согун кадалы бээр кылдыр кылган окту мыйыстың бажындан азы демирден колдуг кылыр.

Моңгуш Кенин-Лопсаң.[2]


  • Ок, сыйда, хожуула. «Ок», «сыйда», «хожуула» деп сөстер ийи уткалыг. Ол сөстер-биле согуннуң молуруун-даа айтыр, молдуруктуг, чүглеп каан бүдүн согунну-даа айтып чугаалаар. Ол дээрге шаандагы сөстер-дир. Тоолдарны номчуп көөр болзуңарза «хожуула» биле «сыйда» деп сөстер-биле тоолчу кижи бирде согунну айтпышаан ыдып турар, бир чамдыкта согуннуң молдуруун-даа айтпышаан ыдып турар. Чижээлээрге, «согун огу» диген болза ол дээрге согуннуң молдуруу-дур. «Ок» дээрге сөс эрте-бурунгу түрк сөс-түр[3]. Шаанда Төп Азияга түрк дылдыг улус чурттап чораан. Ол улустуң эрги чугаазындан «ок» деп сөстү «согун» кылдыр очулдурар.

“Үш аданың дужундан тура улуга кара хожуулазын ажыр артып ап-даа турган иргин”[4].

Мында, «кара хожуула» дээрге каң октуг, чүглүг бүдүн согун-дур.

Арга болган аргай-хоргай саадаан,
Карыш бистиг каң хожуула огун азынгаш
Кадыг кара чазын хоюндуруктааш,
Аъдынга кылаштап чедип келгеш,
Аъттаныр деп барып-тыр[5].

Мында болза, «каң хожуула огун» деп сөс каттыжыышкынында «каң» деп сөс дээрге дарган кижиниң кадыра соктаан демири-дир; «хожуула» дээрге согуннуң молдуруу-дур; «огун» деп сөс дээрге «согунун» диген сөс-түр.

  • Согун. Ак талдан азы хаялыг черниң казылганындан чаның согунун кылыр. Согун ыяжы хөнү болгаш чарт болур. Аргалыг болза, өзек чок азы чиңге өзектиг ыяштан согун кылыр. Тааржыр дорт чиңге будук таваржып кээр болза хадың биле дыттан база кезип аап болур. Согуннуң узуну төш чартыы черле четпес боор. Адыгжы кижиниң хере туткан холунуң узуну хире болур боор. Согун албан-на, ол хире сантиметр болур ужурлуг дизе арай шын эвес боор оң, чүге-дизе согунну-даа, чаны-даа адыгжы кижиниң холунга эптештир кылыр болза эки.
  • Чүг[6]. Согун ыракшыл болзун дээш эзир чүү-биле чүглеп алыр[7]. Дас, кара куш, үгү чүү-биле база чүглээр. Чүгнү куштуң чакпазындан алза эки. Чүгнү кичээңгейлиг дал ортузундан узун дургаар чара кескеш, чыпшырар. Согун чүүн мезил кежинден кылган хырба-биле хырбалаарга, быжыг болгаш шыкка алыспас. Согуннуң кес турар черинден арай өрү чүгнү ийи талазындан чыпшырар, чок болза, хажыызында үш таладан-даа чыпшырып каар. Чүглүг согунну салыптар болза ырадыр, дорт ужуп чуруй баар.
  • Кес. Согуннуң ужун киришке салып алза ол ужу-кыдыынче тая берип болур. Согун тайбазын дээш, согуннуң адаккы ужунга кес тыртып каар. Согун кезин таптыг кылза эки, бир эвес кам чокка бижек-биле анаа-ла кертиктей кезип каар болза, арай сөөлзүредир, кес турган черинден согун ыяжы узун дургаар оорлуп чаштай берип болур. Кестиң кыдыын долгандыр хола-хараган азы мыйгак-хараган картын хырбалап быжыглаар.
  • Ок хавы азы саадак. Чаның согуннарын хапка суп алыр. Ол хапты ок хавы дээр, азы чок болза саадак дээр. Ону хөмден азы хадың картындан кылыр.

Шаанда Тывага аңчы кижи бүрүзү согунун боду кылып алыр турган. Албан-на, мергежилдиг, хамык улуска чүгле согун-на кылыр бээр улус турбаан.

Согуну тудары

Кириш тыртарының үш аргазы бар. Мында бижээн аргалар аттары болза тускайланган термин сөстери эвес-тир. Номчукчу кириш тыртарының янзыларын белен ылгапсын дээш ону ынчалган. Чижээ, англи дылда Европа улузунуң кириш тыртар янзызын «Mediterranean Draw» ону ам „Ортаа далай чуртакчыларының кириш тыртар янзызы“ деп очулдуруп болур. Азы, японар Азия чоннарынга хамааржыр-даа болза, чаларының кирижин “эптиг арга-биле” тыртар-дыр олар.

Bow Draw

Европаның улузу (Fig.1) Эптиг арга (Fig.2) Азия чоннары (Fig.3)
Согуннуң кезин киришке салып алгаш, киришти холунуң үш салаазы-биле тыртар. Улуг эргек биле биче-салаа хостуг болур. Бо арга-биле адыгжы кижи согунну айтыр салааның, ортаа салааның ужу-биле тудуп алыр. Бо дээрге эрги шагдан бээр Европа улузунуң согун тудар чуруму-дур. Амгы үеде ча адар спорта шак-ла ындыг, кириш тыртар чурум сагып турар. Согуннуң кезин киришке салып алгаш, согунну айтыр салаазы, улуг салаазы-биле так туткаш, кириши тыртар. Ча-согун кандыг-даа боор, бир эвес кириш тыртары берге боор болза холдуң салааларын чудуруктай тудуп алырга эртиг боор. Киришке согуннуң кезин ылдыртып алгаш, киришти улуг эргээ-биле тыртар. Согун улуг эргек-биле айтыр салаа араынга эптиг чыдар. Үргүлчү ча-согун тудуп ойнаар кижи холун камнап эргек хавын кедип, шарып алза эки.

Ол, кириш тыртар үш арганы сайгарып көөр болза, улуг эргек-биле тыртар янзызы «эптиг аргадан» укталып тывылган хевирлиг. Чүге-дизе кадыг дошкун чаның кирижин тырпышаан, согуну кыдыындан ийи салаазы-биле тудуп алгаш турза, согун тая берип болур, кижи-даа холу салдына берип болур. Адыгжы чаңгыс улуг дагыр эргээ-биле киришти илбектеп алгаш, согунну серигбишаан, чудуруктанып алгаш тыртар болза, ол арга черле эптиг боор ужурлуг. Мооң ужурунда япон адыгжылар хол-хаптарын кедип алгаш адып турар боор оң.

Э. Р. Тенишевтиң сөстүү

Э. Р. Тенишев дээр эртемден бодунуң орус-тыва словарын чыып тура «сыйда» биле «хожуула» деп сөстерге онза тайылбыр киирген. Сыйданы ол, шиш молдурук деп айыткан. Хожууланы, тускай кадырып каан каң молдурук деп айыткан. Чижээ: «каң хожуула ок». Арай-ла, тыва тоолдарда “сыйда октуң бажы албан мындыг, хожууланың бажы албан ындыг боор чүве-дир” деп чүве биживээн. Ол ийи сөс чаңгыс чүве айыткан диалект сөстер хевирлиг.

Солун чүүл

  • Ийи-үш муң чыл бурунгаар, согуннуң молдуруун дарганнар хүлерден кудуп аап турган. Эрте-бурунгу үеде демирден соктап кылган эт-херексел кончуг ховар турган.
  • Шаандагы үеде Сибирниң болгаш Төп Азияның аңчылары сыгыртыр октарны чүгле аңнаарынга хереглээш кылып турган. Ындыг согуннарны 2 муң чыл бурунгаар чурттап чораан кыдаттар база билир турган. Кыдат чоннуң шаандагы төөгүзүнде, Улуг Ханадан соңгу чүкче бир-ле Хунну деп аймактың улузу чурттап чораан-дыр деп бижээн. Ол аймактың Маодунь деп хаанын сыгыртыр ок кылып алыр кижи деп бижип турган. Хуннулар соонда, Төп Азияга түрк аймааның тергиидели доктаарга, эрги шагның маадырлары, бо-ла хевээр, сыгыртыр октарны саадактарынга суп алган чоруп турган-дыр. Шаандагы чевеглерден казып тыпкан шупту согуннарны четчелеп көөрге, оларның үш кезии сыгыртыр октар турган-дыр, ындыг солун чүвени археологтар шагда-ла эскерген[8]. Бир-ле бистиг чүве уткуштур сыгырып ужуп кээрге кижи сеткилинге анчыг болбайн канчаар. Шаандагы шагның маадырлары ону кончуг эки билир турган.

Тайылбыр кезек

  1. ↑ Иргит Самбу. «Тыва оюннар». Эдилгелиг, немелделиг ийиги үндүрүлгези. Тываның ном үндүрер чери. Кызыл -- 1992. Арын 26.
  2. ↑ Моңгуш Кенин-Лопсаң. Ча, согун. // Тыва чаңчыл. Ийиги кезээ. Тыва чоннуң ыдыктыг чаңчылдары. Ном үндүрер чер: "Тройка". Москва — 1999. Арын 147.
  3. ↑ OQ I стрела: Арын 368. oa -- oq // Древнетюркский словарь. — Ленинград: Наука, 1969. — 677 с.
  4. ↑ Демир-Шилги аъттыг Тевене-Мөге. Арын 4. // ТДЛТЭШИ. Демир-Шилги аъттыг Тевене-Мөге. Тыва тоолдар. (О. Ч. Чанчы-Хөө ыткан). Тываның ном үндүрер чери. Кызыл — 1972.
  5. ↑ Танаа-Херел. Арын 108.
  6. ↑ Эрги үеде, Тожу улузунуң чугаазы тускай диалект турган. Шаанда Тожулар чүгнү согуннуң «шүг» деп адаар турган.
  7. ↑ Эзир кайгамчык куш, ховар амытан, ооң чүү херек-даа болза, ону өлүрүп болбас. Бир эвес, уязы чалым хаяда турган болза хая эдээнге баргаш куштарның дүшкен чүглерин чыып алза эки-ле. Куштуң уязынче чоокшулавас, чүглүг амытанны дүвүредип болбас.
  8. ↑ Б.Б. Овчинникова. Тюркские древности Саяно-Алтая в VI-X веках. // Свердловск: УрГУ. 1990. 223 с. ISBN 5-7525-0086-9

Үндезини

  1. Иргит Самбу. Баг адары. // Тыва оюннар. Эдилгелиг, немелделиг ийиги үндүрүлгези. Тываның ном үндүрер чери. Кызыл — 1992. 25-30 дугаарлыг арыннар.
  2. Моңгуш Кенин-Лопсаң. Ча, согун. // Тыва чаңчыл. Ийиги кезээ. Тыва чоннуң ыдыктыг чаңчылдары. Ном үндүрер чер: "Тройка". Москва — 1999. 146-147 дугаарлыг арыннар.
  3. Е. Д. Прокофьева. Охота. // Процесс национальной консолидации тувинцев. (Серия "Кунсткамера — Архив". Т.IV). — СПб.:"Наука" — 2011. С. 185-192. ISBN 978-5-02-0382-80-0
  4. Тыва-орус словарь: 22 000 хире сөстуг / под ред. Э.Р. Тенишева. - М. : Советская энциклопедия, 1968. - 646 с.
Дөзү – «https://tyv.wikipedia.org/w/index.php?title=Согун&oldid=18367»