Башкир дыл: Эде көрүлделер аразында ылгал

Википедия деп сайттан
Контент балаттынган Контент неметтинген
Agilight (чугаа | үлүг)
Эдилгениң тайылбыры чок
Agilight (чугаа | үлүг)
Эдилгениң тайылбыры чок
Одуруг 1: Одуруг 1:
'''Башки́р дыл''' (бот ады ''башҡорт теле'' дээр'')'' — алтай дылдар бөлүүнүң [[түрк дылдар]] адырының кыпчак бөлгүмнүң волга-кыпчак дылдарның бөлүүнге хамааржыр. Башкир дылдың кол диалектилери : чөөн, соңгу-барыын болгаш мурнуу.
'''Башки́р дыл''' (бот ады ''башҡорт теле'' дээр'')'' — алтай дылдар бөлүүнүң [[түрк дылдар]] адырының кыпчак бөлгүмнүң волга-кыпчак дылдарның бөлүүнге хамааржыр. Башкир дылдың кол диалектилери : чөөн, соңгу-барыын болгаш мурнуу.
[[Файл:Bashkir_language_in_the_Russian_Empire_(1897).svg|мини|1897 чылдың картазында башкир дылдың нептерээн девискээри.]]
[[Файл:Bashkir_language_in_the_Russian_Empire_(1897).svg|мини|1897 чылдың картазында башкир дылдың нептерээн девискээри.]]
<br>Башкортостан Республиказының күрүне дылы болуп турар<ref>Закон Республики Башкортостан «О языках народов Республики Башкортостан», 1999</ref>. Март 24-те 1920 чылда Башревкомнуң (Башкир республиканың хувискаал комитеди) айтыышкыны-биле орус дыл-биле дең эргелиг күрүне дылы кылдыр доктааттынган. Амгы үеде Башкортостанның конституциязында шак ындыг хевээр эргелиг.<br>
<br>Башкортостан Республиказының күрүне дылы болуп турар<ref>Закон Республики Башкортостан «О языках народов Республики Башкортостан», 1999</ref>. Март 24-те 1920 чылда Башревкомнуң (Башкир республиканың хувискаал комитеди) айтыышкыны-биле орус дыл-биле дең эргелиг күрүне дылы кылдыр доктааттынган<ref>История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН. — Уфа: Гилем, 2010. — Т. V. — С. 342. — 468 с. — ISBN 978-5-7501-1199-2.</ref>. Амгы үеде Башкортостанның Конституциязында шак ындыг хевээр эргелиг<ref>{{книга
|автор =
|заглавие = История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. [[Кульшарипов, Марат Махмутович|М. М. Кульшарипов]]; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН
|ссылка =
|ответственный =
|место = Уфа
|издательство = Гилем
|год = 2010
|том = V
|страниц = 468
|страницы = 342
|isbn = 978-5-7501-1199-2
}}</ref>.<br>


Башкир дылды эге, өртумак өөредилге черлеринде болгаш дээди өөредилге черлеринде аңгы эртем азы мергежил кылдыр база өөредип турар. Башкир дыл кырында өөредилге номнары, чогаалдар, солуннар болгаш сеткүүлдер үнүп турар, оон аңгыда телевидение, радио, театр дээш аңгы күрүне черлеринде ажыглаттынып турар. Башкир дылды аңгы эртем кылдыр шинчилеп турар черлер УНЦ РАНның төөгү, дыл болгаш литература институду, РБ-ның гуманитарлыг эртем-шинчилелдер Академиязының адыры, Башкирияның күрүне университединиң башкир филология болгаш журналистика факультеттери болгаш М.Акмулла аттыг Башкирияның күрүне башкы университеди болуп турар.
Башкир дылды эге, өртумак өөредилге черлеринде болгаш дээди өөредилге черлеринде аңгы эртем азы мергежил кылдыр база өөредип турар. Башкир дыл кырында өөредилге номнары, чогаалдар, солуннар болгаш сеткүүлдер үнүп турар, оон аңгыда телевидение, радио, театр дээш аңгы күрүне черлеринде ажыглаттынып турар. Башкир дылды аңгы эртем кылдыр шинчилеп турар черлер УНЦ РАНның төөгү, дыл болгаш литература институду, РБ-ның гуманитарлыг эртем-шинчилелдер Академиязының адыры, Башкирияның күрүне университединиң башкир филология болгаш журналистика факультеттери болгаш М.Акмулла аттыг Башкирияның күрүне башкы университеди болуп турар.

14:15, 23 Он айның 2017 хевири

Башки́р дыл (бот ады башҡорт теле дээр) — алтай дылдар бөлүүнүң түрк дылдар адырының кыпчак бөлгүмнүң волга-кыпчак дылдарның бөлүүнге хамааржыр. Башкир дылдың кол диалектилери : чөөн, соңгу-барыын болгаш мурнуу.

1897 чылдың картазында башкир дылдың нептерээн девискээри.


Башкортостан Республиказының күрүне дылы болуп турар[1]. Март 24-те 1920 чылда Башревкомнуң (Башкир республиканың хувискаал комитеди) айтыышкыны-биле орус дыл-биле дең эргелиг күрүне дылы кылдыр доктааттынган[2]. Амгы үеде Башкортостанның Конституциязында шак ындыг хевээр эргелиг[3].

Башкир дылды эге, өртумак өөредилге черлеринде болгаш дээди өөредилге черлеринде аңгы эртем азы мергежил кылдыр база өөредип турар. Башкир дыл кырында өөредилге номнары, чогаалдар, солуннар болгаш сеткүүлдер үнүп турар, оон аңгыда телевидение, радио, театр дээш аңгы күрүне черлеринде ажыглаттынып турар. Башкир дылды аңгы эртем кылдыр шинчилеп турар черлер УНЦ РАНның төөгү, дыл болгаш литература институду, РБ-ның гуманитарлыг эртем-шинчилелдер Академиязының адыры, Башкирияның күрүне университединиң башкир филология болгаш журналистика факультеттери болгаш М.Акмулла аттыг Башкирияның күрүне башкы университеди болуп турар.

Башкир дылды төрээн дыл деп санап турар кижилерниң саны 1,2 сая кижи болуп турар. Башкыр дыл Башкортостанда, Челябинск, Оренбург, Тюмень, Свердловск, Курган, Самара болгаш Саратов областьтарда, оон аңгыда Татарстан болгаш Удмурт республикаларда чурттап чоруур чон ажыглап турар (колдуунда ында чурттап чоруур башкир кижилер).

Бижик

Шаандакы башкир аймактар эрги түрк руниктиг бижик ажыглап турган. X чүс чылдан эгелеп ислам хүлээп алганының түңнелинде араб бижик ажыглап эгелээн. Ол бижикке үндезилеттинген түркү деп XIII чүс чылдан XX чүс чылга чедир эрги татар литературлуг дыл тургустунган. 1917—1923 чылдарда башкир үндезин бижиктиң тургустунуп эгелээн үези кылдыр санаттынып турар. Орус алфавитке үндезилеттинген 33 үжүктүң кырындан чамдык башкир үннерни илередири-биле 9 үжүк база неметтинген. Ниитизи-биле башкир дылда 42 үжүк бар.

Башкир алфавит

А а Б б В в Г г Ғ ғ Д д Ҙ ҙ Е е
Ё ё Ж ж З з И и Й й К к Ҡ ҡ Л л
М м Н н Ң ң О о Ө ө П п Р р С с
Ҫ ҫ Т т У у Ү ү Ф ф Х х Һ һ Ц ц
Ч ч Ш ш Щ щ Ъ ъ Ы ы Ь ь Э э Ә ә
Ю ю Я я

Ажыглалы

Республика иштинде байдалы

Республиканың Конституциязы башкир дыл республиканың база бир күрүне дылы деп бадыткап турар, ынчалза-даа 1999 чылда киирилдези эгелээн. 2000 чылдан тура шупту күрүне чергелиг албан черлериниң аттарын башкир дылче очулдурган.

Агидель хоорайда ийи дылда кудумчу ады

Өөредилге черлеринде

1999 чылда Башкир республиканың өөредилге яамызы өөредилге черлеринге башкир дылдың албан өөренириниң доктаалын үндүрген. Башкир болгаш орус школаларга башкир дылды неделяда 1-ден 8 шакка чедир өөренири көрдүнүп турган, а татар школаларга 1-ден 2 шакка чедир. Доктаал хөй кижилерниң сеткилинге кирбээн, ынчангаш факультатив кылдыр арткан. 1990 чылдарда башкир дылдың ажыглалы делгемчий берген: 96/97 чылдарда Башкортостанга башкир дыл кырынга 878 школа ажылдап турган, а 518 орус дылдыг школаларга башкир класстар ажыттынган. Дараазында чылдарда факультативтиг шылгалдалар киирип каан. Ынчалза-даа ону дужаап турар кижилерниң саны эвээш болуп турар. 2008 чылда 415 кижи дужаап турган, а 2012 чылда 180 кижи дужааган.

Башкирияның аэропортунда үш дылда "үнер" деп бижик

Демдеглелдер

  1. Закон Республики Башкортостан «О языках народов Республики Башкортостан», 1999
  2. История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН. — Уфа: Гилем, 2010. — Т. V. — С. 342. — 468 с. — ISBN 978-5-7501-1199-2.
  3. История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН. — Уфа: Гилем, 2010. — Т. V. — ISBN 978-5-7501-1199-2.