Ай: Эде көрүлделер аразында ылгал

Википедия деп сайттан
Контент балаттынган Контент неметтинген
Agilight (чугаа | үлүг)
Эдилгениң тайылбыры чок
б Robot: Adding se:Mánnu
Одуруг 172: Одуруг 172:
[[scn:Luna]]
[[scn:Luna]]
[[sco:Muin]]
[[sco:Muin]]
[[se:Mánnu]]
[[sh:Mjesec]]
[[sh:Mjesec]]
[[si:චන්ද්‍රයා]]
[[si:චන්ද්‍රයා]]

19:53, 6 Алды айның 2013 хевири

Черге эң чоок октаргай делгеминде борбак чүүл, Черниң чайгаар бүткен эдеринчизи – Ай. Ооң массазы Черниинден 80 катап биче. Атмосфера чок, тыртыжыышкын күжү кошкаак болганда Ай кырынга база ооң чоок-кавызынга газтарның молекулалары ызыртынмас. Ооң кырында агаар-даа, суг-даа, амыдырал-даа чок.

Физик хемчээли

Айның кыры

Айның кырын камгалаар агаар чок болганда, ооң кырынга метеориттер, хүн “шуурганнары”, космос херелдери шаптык чокка дүшкүлээш, оңгул-чиңгил, дөң-дөстектерни тургускулаар. Ооң кыры хүндүс кадар 120° изиир, дүне – казыыр 170° соор. Температура улуг ылгалдыг болганда, Ай кырының породазы ооң тайлымындан тигленип, буступ тургулаар.

Айда агаар чок болганда, аңаа барган космонавтар вакуумдан скафандр-биле камгаланыр. Аңаа барган кижиниң деңзизи 6 катап чиигээр. Кижиниң баш талазы аар болганда, Ай кырынга хөрээн хөндүргеш, балдырын ырбайтып алгаш, күдүйүп кылаштаарга эптиг. Эң-не баштайгы Айның “аалчылары” американ астронавтар Армстронг биле Олдрин. Олар Ай кырынга 22 шак болган. Ай Черни эллипстелчек орбита-биле дескинер. Черге эң чоокшулап келгенде, оларның аразы 356 410 км, эң ырай бергенде – 406 740 км, а ортумаа-биле Черден ыраа 384 400 км. Черни 27,32 дүн-хүн иштинде дескинер. Диаметриниң көстүр булуңу 0,5 градус. Ооң Черни долгандыр шимчээшкини барыын чүктен чөөн чүкче углуг.

Черден көстүр хевири

Ай борбак хевирлиг. Ооң чүгле Хүнге чырып турар чырыы биске көстүп турар. Көстүр хевири үргүлчү өскерлип, бирде төп-төгерик, бирде чартык төгерик болуп турарының чылдагааны ында. Айның көстүр хевириниң өскерлирин фазазының солчууру дээр. Айның сылдыстарга хамаарыштыр Черни дескинер үезин сылдыстар айы дээр ийикпе, азы сидериктиг ай дээр; Айның Хүнге хамаарыштыр Черни дескинер үезин синодиктиг ай дээр. Синодиктиг ай дээрге Айның чангыс аай фазаларының солчуп эртер үези-дир. Сылдыстар айы 27,3 дүн-хүнге дең, а синодиктиг ай 29,5 дүн-хүнге дең. Айга чаңгыс дүн-хүн эртери Чер кырынга 29,5 дүн-хүнге эртеринге дең. Ынчангаш Айның чаңгыс хүнү Чер кырының ийи неделязынга, чаңгыс хонуу база ол хире үргүлчүлээр.

Орбитазы

Эллипс хевирлиг Ай орбитазының Черге эң чоок точказын перигей, а эң ырак точказын апогей деп адаар. Ай кыры оргу-дески эвес, оңгул-чиңгил, дөң-дөстек цирктерден, кратерлерден болгаш порлардан тургустунган. Төгерик чалдар кажаалаан, иштии чарыы даштындан артык кудургай дазыраш шөлдерни цирктер дээр. Кратерлер цирктерге дөмей, ынчалза-даа хемчээл талазы-биле олардан аажок биче болгаш оларның ишти ханы, оңгар. Порлар дээрге, даштындан көөрге билдирер-билдирбес ханы оңгарлар-дыр.

Айның эргилдези