Тыва чугааның ажык эвес үннери

Википедия деп сайттан

Тыва чугааның ажык эвес үннери.

Тыва улустуң чугаазында бар ажык эвес үннерни сайгарып көрген арын-дыр.

Тыва чугааның чиңгине үннери[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Бо дээрге, өгбелериниң чугаазындан салгал дамчып келген үннер-дир. Тыва чугаада 72 хире ажык эвес үннер бар. Ол хамык үннерни аайлап салырда, тускай систематика херек. Үннерни аайлаарда дыл эртеминде ажыглап турар «фонема» биле «аллофон» деп терминнер дугайында билигни ажыглаза чогуур боор. Хамык үннерни болгаш ооң чүзүн-бүрүн янзыларын айтырда В. М. Наделяевтиң чогаадып каан фонетиктиг транскрипциязын ажыглаан[1].

К. А. Бичелдейниң кылган классификациязы.
Адаарының
күжениишкини-биле
Шаптык хевириниң
аайы-биле
Тыптыр чериниң (идекпейлиг органның) аайы-биле
эрин-биле мурнуу дылдыы ортаа дылдыы артыы дылдыы өк хааглыры
(увулярлыг)
Күштүг хаалчак p̳ʿ t̳ʿ
кызаалыг ʃ̳ˑ x (χ, x)
Кошкак хаалчак p̲ (p, b) t̲ (t, d) q (q, k)
кызаалыг (β, w) s̲ (s, z) ʃ̲ˑ (ʃˑ, ʒˑ) (ς, g)
хаалчак-кызаалыг
(аффрикаталар)
ħ͜ʃˑ (ħ͜ʃˑ, ђ͜ʃˑ)
Эң-не кошкак думчук-биле хаалчак m n (n, ɲ) ŋ (ņ)
кызаалыг
кызаалыг, аас-биле l (l, λ) j γ (ƣ, γ)
сирилээш r
С. Ф. Сеглеңмейниң кылган классификациязы.
Даажы-биле Адаарының
күжениишкини-биле
Шаптык хевириниң
аайы-биле
Идекпейлиг органның аайы-биле
Эрин-биле Мурнуу дылдың Ортаа дылдың
мурну
Ортаа дылдың Артыы дылдың
Ийи эринниң Мурнуу таалайның Кадыг таалайның Чымчак таалайның
Диштиң Диш шазы Диш шазының
арты
Таалай ортузу Чымчак таалайның
мурну
Чымчак таалайның
арты
Шимээнниг Күштүг Хаалчак
тыныштыг
[p̳ʿ] [t̳ʿ]
Кызаалыг Борбак [s̳] [x̳] (χ)
Хере [ʃ̳ˑ]
Кошкак Хаалчак
частыышкын чок
[p̲] (β, b) [t̲] (d) [k̲] (γ, g) (q, ϛ, ƣ)
Кызаалыг Борбак [z̲] (s)
Хере [ʒ̲ ͘] (ʃ ͘)
Хаалчак-кызаалыг
(аффрикаталар)
[h͜ʃˑ] (ђ͜ʒˑ)
Аяар Эң-не кошкак Хаалчак-думчуктуң [m] [n] (ɲ) [ŋ] (ņ)
Кызаалыг Дыл
кыдыының
[l] (λ)
Дыл
кырының
[j] (j̃) [γ] (ƣ)
Сирилээш [r]

Онза тайылбыр.

  1. Чаңгыс үжүк-биле айтып каан ажык эвес үннерни ылгаар дээнде, үжүк адаанга шыйыглар тыртып каар бис. Бир шыйыг: C̲ — кошкак үн илередир, ийи шыйыг: C̳ — үннүң күштүүн илередир.
  2. «Аяар» деп сөс-биле В. М. Наделяевтиң «малошумный» деп терминин очулдуруп салган. Даштыкы чурттарда ол үннерни sonorant азы sonant дээр.
  3. Иий сек-биле “:” үннерниң узунун айтыр. Чижээ: ашак — «aʃ̲ˑ:aq». «Ашак» деп сөсте ʃ̲ˑ: деп үннү узадыр адаар.
  4. К. А. Бичелдейниң бижиинде борбак скобка — (), иштинде фонеманың “аллофон” деп хевирин айыткан, скобкалаваан үн дээрге фонема боду-дур.
  5. С. Ф. Сеглеңмейниң бижиинде дөрбелчин скобка иштинде — [], айтып каан үннүң туружу фонема болур, борбак скобкалар-биле — (), аллофон дээр үннү айтып салган.
  6. Тыва чугааның үннеринден С. Ф. Сеглеңмей 18 фонема аңгылап алган, К. А. Бичелдей 19 фонеманы аңгылап алган.

Фонема [t̳ʿ][эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Бижикке, сөстүң эгезинге т деп үжүк тыныштыг, частыышкынныг t̳ʿ деп үннү илередир.
тараа «t̳ʿara:», тон «t̳ʿɔ̃n», тук «t̳ʿʊq», тын «t̳ʿы̅n», тергиин «t̳ʿεrgɪ:n», тик «t̳ʿɪk», төш «t̳ʿøʃ̲ˑ», түң «t̳ʿʏ̃ŋ».

Фонема [t][эдер | вики-сөзүглелди эдер]

t̲ деп дүлей, кошкак үн cөс иштинде каяа-даа турар. Бижикке ону «т» биле «д» деп үжүктер-биле айтыр.
дыт «t̲ы̅t̲», доруг «t̲ɔ̃rʊς», дааш «t̲ã:ʃ̲ˑ», доора «t̲ɔ̃:ra», делгем «t̲εlgεm», дилги «t̲ɪlgɪ», дүн «t̲ʏn», дөр «t̲ør».

t̲ деп үннүң бичии ыыткырзымаар d деп хевири бар. d деп үн чүгле сөс ортузунга тыптып кээр-дир.
ада «a˘da˘», адыг «adʏς», алдын «a˘ldʏ˘n», кандыг «qandʏς», адыр «ãdʏr», ода «ɔda», удуур «ʊdʊ:r», үдээр «ʏdε:r», өдүрек «ødʏrεk», идик «ɪ˘dɪ˘k», эдек «ε˘dε˘k».

Фонема [p̳ʿ][эдер | вики-сөзүглелди эдер]

p̳ʿ дээр тыныштыг, частыышкынныг үн сөс эгезинге турар. Ону «п» деп үжүк-биле айтып бижиир.
пар «p̳ʿar», пөш «p̳ʿøʃ̲ˑ», пага «p̳ʿaςa», пырлаң «p̳ʿы̅rlaŋ», пөрүк «p̳ʿørʏk», пет «p̳ʿεt̲», пиң «p̳ʿɪŋ», пээ «p̳ʿε:», пак «p̳ʿaq», паш «p̳ʿaʃ̲ˑ».

Фонема [p][эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Ол фонеманы бижикке «п» биле «б» деп үжүктер-биле айтып бижиир. Ооң аллофоннары: d, β, w.
баш «p̲a˘ʃ̲ˑ», бөрү «p̲ørʏ», бора «pɔra», бош «p̲ɔ˘ʃ̲ˑ», белек «p̲εlεk», бижек «p̲ɪ˘ʒˑ:ε˘k», быт «p̲ы̅˘t̲», бүүрек «p̲ʏ:rεk», бус «p̲ʊs̲».

p̲ деп фонеманың бичии ыыткырзымаар b деп хевири бар. b деп үн сөс ортузунга тыптыр кээр-дир.
барба «p̲arba», бербе «pεrbε», хендирбе «xεndɪrbε», самбың «s̲a˘mbʏ˘ŋ».

p̲ деп фонеманың β биле w деп ыыткырзымаар кошкак аллофоннары база бар. β — эрин-биле адавас үннер-биле кады чоруур, w — эрин-биле адаар үннер-биле кады чоруур. Бижикке оларны «в» деп үжүк-биле айтыр.
ава «aβa», сава «saβa», шиви «ʃ̳ˑɪβɪ», эвээш «εβε:ʃ̲ˑ», довук «tɔ˘wʊ˘q», сүвүр «sʏwʏr», хову «хɔwʊ».

Аллофон ђ͜ʒˑ[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Хаалчак-кызаа «ħ͜ʃˑ» дээр фонеманың «ђ͜ʃˑ» деп онза хевири бар. Ол үн сөс ортузунга λ, m, n, ɲ деп үннерниң соонга тургаш тыптып келир.

  • калчаа «qaλђ͜ʃˑa:», кульча «qʊλђ͜ʃˑa», малчын «mãλђ͜ʃˑы̅n», хаалчак «xã:λђ͜ʃˑaq».
  • думчук «t̲ʊ̃mђ͜ʃˑʊq», кайгамчык «qa˘jςamђ͜ʃˑы̅q», кымчы «qы̃˘mђ͜ʃˑы̅», Хемчик «xεmђ͜ʃˑɪk».
  • анчыг «ãɲђ͜ʃˑы̅ς», канчаар «qãɲђ͜ʃˑa:r», кончуг «qɔ̃˘ɲђ͜ʃˑʊς», олунчак «ɔ̃lʊɲђ͜ʃˑaq», ынча «ы̅ɲђ͜ʃˑa».

мен чораан мен — mεn‿ђ͜ʃˑɔra:n mεn

Алдай тываларының чугаазында «ђ͜ʃˑ» деп үн үргүлчү сөс эгезинге бо-ла дыңналып кээр, оларның диалектизинде ол үн аңгы фонема бооп болур чадавас. Чижээ: джер, джуртум, джүс, джылгым. Хакас алфавитте «ђ͜ʃˑ» деп үннү «ӌ» дээр үжүк-биле дамчыдып турар. Тофа дылда ол үннү «ҷ» деп үжүк-биле айтыр. Совет үеде эртемденнер кириллицага үндезилээн транскрипция ажыглап чораан. Олар «ђ͜ʃˑ» деп үннү айтырда азы [чж], азы [дж] кылдыр бижиир турган.

Артыы дылдың үннери[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Тыва чугаада артыы дылдың үннери 10 аңгы хевирлиг. Ол үннер ийи бөлүкке чардынар.

  • Чымчак таалайның мурнуу чартыынга тыптыр — x, k, g, γ, ņ чымчак одуругнуң ажык үннер-биле кады чоруур.
  • Чымчак таалайның артыы чартыынга тыптыр — χ, q, ς, ƣ, ŋ кадыг одуругнуң ажык үннер-биле кады турар.

Тыва чугаада ол үннер 4 фонема кылдыр каттына бээр.

Фонема [x̳][эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Ол фонема x биле χ деп үннерди илередир. Бижикке ол ийи үннү «х» деп үжүк-биле айтыр.
хаа «χa:», хоо «χɔ:», хээ «xε:», хем «xεm», хеп «xεp», хир «xɪr», хөл «xøl», хүл «xʏl».

Фонема [k̲][эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Ол фонема k, q, g, ς, γ, ƣ деп үннерди илередир. Бижиирде ол фонеманы «к» биле «г» деп үжүктер-биле айтыр. В. М. Наделяев ол фонеманы [k8] кылдыр айтып турган.
кем «kεm», кир «kɪr», өк «øk», күш «kʏʃ̳ˑ», пак «p̳ʿaq», бак «p̲a˘q», бок «p̳ʿɔq», ок — «ɔ˘q», маак «mã:q», үгү «ʏγʏ».

Сөстүң материалдыг бүдүжү өскерли берзе [k̲] деп фонемага хамаарышкан үннер солчуп эгелээр, чамдык сөстерде артыы дылдың үнү чиде берип болур.

  • хем кежер — «xεm‿gεʒˑεr», өле көк — «ølε‿γøk».
  • ак «aq» — агы «aƣы̅», ук «ʊq» — угу «ʊƣʊ», тик «t̳ʿɪk» — тиги «t̲ɪγɪ», белек «p̲εlεk» — белээ «p̲εlε:», көк «køk» — көгү «køγʏ», хек «xεk» — хеги «xεγɪ».

ς биле g деп аллофон ŋ деп үннүң соонга хаалчак апаар. Шак ынчан, ол үн кулакка шала ыыткыр дыңналыр.

  • караңгы «qaraŋςы̅», бурунгаар «p̲ʊrʊŋςa:r», Куңгуртуг «qʊŋςʊrtʊƣ», чаңгыс «ħ͜ʃˑaŋςы̅s̲».
  • диңгирээр «t̲ɪŋgɪrε:r», дүңгүр «t̲ʏŋgʏr», мөңгүн «møŋgʏn», түреңги «t̳ʿʏrεŋgɪ».

Фонема [γ̤ ̣][эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Ол фонема-биле γ биле ƣ деп үннерни айтыр. Бижиирде ол фонеманы чүгле «г» деп үжүк-биле айтыр.
өг «øγ», агы «a˘ƣы̅», даг «t̲aƣ», баг «p̲aƣ», эриг «εrɪγ», чүг «ħ͜ʃˑʏγ».

Сөстүң материалдыг бүдүжү өскерилзе увулярлыг үннерниң чидер чаңы илдең апаар.
бег «p̲εγ» — бээ «p̲ε:», тиг «t̳ʿɪγ» — тии «t̳ʿɪ:», тег «t̲εγ» — дээр «t̲ε:r».

Фонема [ŋ̤ ̣][эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Ол фонема ийи хевирлиг: ŋ биле ņ дыр. Бижиикке ону «н» азы «ң» деп үжүк-биле айтыр.

  • оң «ɔŋ», коңга «qɔ˘ŋςa», чаң «ħ͜ʃˑaŋ», булуң «pʊlʊŋ», бурунгу «pʊrʊŋςʊ:», даяңгыыш «t̲aj̃aŋςы̅:ʃ̲ˑ».

ņ деп үн чымчак одуругнуң ажык үннери-биле кожа турар.

  • меңээ «mεņε:», ириң «ɪrɪņ», өң «øņ», өлең «ølεņ», эң «εņ», түң «t̳ʿʏņ».

Үлегерлеп алган үннер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

1930-50 чылдарда тыва чугааже орус дылдан дөрт хире үн кирген [в], [ф], [ц], [щ]. Ол үннер орус сөстер-биле кады келген. Шаанда улус ындыг үннерни адап шыдавас турган. Совет үеде, чаа өскен аныяктар аразында шак ол үннерни адап шыдаптар улус чоорту тыптып келген. Кырган улус ол үннерни шуут адай албас чораан. Орус дылдан үлегерлеп алган сөстерни орус дылдың орфографиязын сагып бижиир, ынчалза-даа шак ол сөстерниң адаары өскерли бээр.

Орус дылда ажык эвес үннер кедергей ыыткыр болгаш дыңзыг боор чүве. Тыва чугаага дыңзыг үннерлиг орус сөстер шуптузу дүлей апаар. Адаанда чижектерде, узун ажык үннер соон ийи сек-биле демдээ-биле айыткан. Чымчайтыр адаан ажык эвес үннүң дужунга < ' > — апостроф демдээн салып каан. Думчук-биле адаан ажык үннүң кырынга дыйлагар демдек < ~ > салып каан.

  • [б], [в] деп үннер [п] деп үн-биле солуттуна бээр. Чижээ: банк — [па̃:ңгы], барак — [пара:к], бензин — [пензи:н], билет [пиле:т], вагон — [паго̃:н], виноград — [пинагра:т].
  • [г] деп үн [к] деп үн-биле солуттуна бээр. Чижээ: газ [ка:с], гараж — [кара:ш], гектар — [кекта:р].
  • [ц] деп үн [с] азы [з] деп үн-биле солчу бээр. Чижээ: перец — [пе:рес], социализм — [соъсиали:зим], цемент — [се:менди], цех — [се:х], цирк — [си:рик], цыган — [сыга:н], танцы — [та:нзы].
  • [ф] деп үннү тывалар [п] деп үн-биле солуй адаар турган. Чижээ: фабрика — [па:βрика], фамилия — [пами:лия], фартук — [па̃:ртык], ферма — [пе:рма], феодализм — [пидали:зим], фильм — [пи:лим], шкаф — [шкаъ:п].
  • [щ] деп үн орнунга [ш] кире бээр. Чижээ: щётка — [шо:тка], плащ — [пыла:ш].

Совет үеде Ш. Ч. Сат солун чүве эскерген. Үлегерлеп алган сөстерде [ф] биле [в] деп үннерни орустар ышкаш улус олчаан адавас турган. Тыва кижиниң чугаазында ындыг үннер, ийи эрин аразының үрдүнүп адаттынар, дүлей үннери кылдыр хуула бээр. Ынчангаш, ындыг үннерни грек алфавиттен алган үжүктер-биле айтып бижиир турган — [φ] биле [β]. Ол ийи үннү, Совет үеде тыптып келген үннер деп санап болур. [φ] биле [ф] деп үнде ылгал бар. Чижээ, «ферма» деп сөсте [ф] деп үннү орустар эрин-диш аразы-биле күштүг үрүп адаар, [φ] деп үн ындыг күштүг эвес. Ш. Ч. Саттың классификациязында [φ] биле [ф] дээрге чаңгыс [ф] деп фонеманың хевирлери-дир. Чижээ: вагон — [βаго̃:н], фабрика — [φа:βрика], феодализм — [φидали:зим], ферма — [φе:рма], шкаф — [шка:φ].

Тайылбыр кезек[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  1. Универсальная унифицированная фонетическая транскипция.

Үндезини[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  1. Бичелдей К. А. Звуковой строй диалектов тувинского языка / под ред. Э. Р. Тенишева. — 2-е изд. — М.: Российского университета дружбы народов, 2001.
  2. Сат Ш. Ч., Салзыңмаа Е. Б. Амгы тыва литературлуг дыл. (Лексика болгаш семасиология, фразеология, фонетика, морфология) / Д. А. Моңгуш редакторлаан. — Кызыл: Тываның ном үндүрер чери, 1980.
  3. Сегленмей С.Ф. Консонантизм тувинского языка. Экспериментально-фонетическое исследование / отв. ред. И. Я. Селютина. — Кызыл: РИО ТувГУ, 2010. — ISBN 978-5-91178-032-6.
  4. Сегленмей С.Ф. Тувинские шумные губные согласные фонемы // Языки коренных народов Сибири : журнал / под ред. И. Я. Селютиной. — Новосибирск: НГУ, 2001. — № 9. — С. 121-126.
  5. Сегленмей С.Ф. Заднеязычные шумные согласные тувинского языка // Мир науки, культуры, образования : журнал / гл. ред. А. В. Петрова. — Горно-Алтайск: НГУ, 2011. — № 6 (31). — С. 306-311. — ISSN 1991-5497.