Ада-ие болгаш уруглар кижизидилгези

Ада-ие болгаш уруглар кижизидилгези — ада-ие улус кандыг боорул деп айтырыг болганчок салдына бээр. Аңаа хөй, янзы-бүрү харыыларны берип турар. Улустуң билип турары-биле алырга, ол харыыларның бирээзи - бүдүш дугайында чугаа. Чүге дээрге уруг төрүтттүнүп кээрге ооң хиндиин адап, оон эгелээш-ле оол, кысты, келир үеде келин, күдээни, ада-иени төлевилеп эгелээр. Назы-хар чедип турда туруштуг, чүткүл-соруктуг, ажыл-ишчи ада-ие кылдыр кижизиттинген турар ужурлуг.

Ие кижи

Кижи ниитилелиниң амыдыралында херээжен улустуң салымы дески турбаан. Ол чуртталганың кандыг-даа аагын көрген. Ынчалза-даа кайы-даа шагда эр улус аңаа хандыкшылын, ынакшылын көргүзүп, мөгейип, хүндүлеп, ажы-төлүнүң иези деп үнелээр чораан. Ынчаар-ла херээжен кижиниң ёзулуг овур-хевири тургустунган, кандыг-даа чоннуң тоолдарында, тоолчургу чугааларында, уран-чүүлүнде ол албан чараш, угаанныг, чечен-мерген, аттары безин онзагай: Алдын-Даңгына, Хүн-Кадын, Ай-Кадын, Чараш Елена (Елена Прекрасная), Мерген Василиса (Василиса Премудрая), Хензигбей (Дюймовочка) дээш-ле баар.

Кыс уругларны частып орар чечек, ээлгир хаак, дорт, хөнү чойган-биле дөмейлээринде база утка бар. А оларга чугаалап турар ынакшылдың сөстери кандыг ийик: эргимим, чаражым, хеймерим дээш-ле баар болгай. Улусту ынчаар хөлзедиптер кыс улустуң бүдүжүн кандыг им-демдектен шуткуп куткан ирги дизе, эге-дөзү даштыкы хевириниң чаражында, силиинде. Кыс кижиниң чаражы дурт-сынында, арын-шырайында, кылажында. Оларны көөрге чойган, чодураа-даа, хемде эштип турар куулар-даа сагышка кирер болгай. Кыс кижиниң бүдүжү - ооң чечен-мерген угаанында. Ол ажы-төлү, барган ашаа,ал-боду дээш үш дакпыр боданып, амыдыралды шимчедип чоруур.А бойдустан чаяаттынган уран-мергежилин шимчедипкенинде, ажыдыышкыннарны кылып улуг чедиишкиннерге чедер. Удазынга ораашпайын, улуг кижини бүдүрүп, идик-хевин каастап-даарап, өөк-маагын илбишаан, саан-савазын салбайн, улусту кайгадып, мактадыр база бүдүш-түр.

Улугну хүндүлеп, бичиини сургап, эскериичел, сөзү эвилең-эптиг чорууру база кыс бүдүштүң шынары-дыр. Ындыг уругларның кежии улуг, чоруу чолдуг болур. Күш-шыдал эр кижиге хамааржыр-даа болза, бо берге үеде бодун камгалап билир аргаларны өөренип алган кыс уругларны көөрге, магаданчыг. Кыс бүрүзү ындыг болуру күзенчиг. Эрес-шудургу, эртем-билиглиг, ажыл-агыйлыг, өнчү-хөреңгилиг болуру үениң негелдезинге дүгжү бербес деп бе? Ажылгыр, үүлези бүдүнгүр, бергелерге торулбас, омак-сергек болуру бо үениң ёзулуг кызы эвес бе? Кыс кижи — өгнүң чырыткызы, одааның ээзи. Ооң шынчызы, ашаанга бердингени, ажы-төлүнге ынак, олар дээш туржуп, сүзүглеп хумагалап чорууру база-ла бүдүштүң илерели. Кыс кижи чазык боор. Ооң чылыг хүлүмзүрүүнден эргим-чаражы, ээлек-этпии көстүр болгай.Кыс кижиниң хеви база улуг уткалыг. Каас-шиник, аар өртектиг хептиг болуру күзенчиг, ынчалза-даа "хевиниң шинчизи-биле уткуур, угаанының шинчизи-биле үдээр" деп үлегер чугаада ужур-ла бар. Ону Келин кыстар сагыжынга дүүп алыры артык эвес.

Кыс кижи — чуртталганың каазы, сүзүглели. Ооң бүдүжүнүң дугайында төнчү чок бижип болур, мында чүг-ле кол шынары көргүстүнген. Мында кысты мактаар сеткил чок, ооң бүдүжү кандыг болур ужурлугул деп айтырыггга харыылаар дээн күзел-биле чараш сөстер бижиттинген. а багай талаларын балап, эдип-чазып чоруур болза, кезээде чараш болуп артып каар. Кыс чаяалга дээрге-ле ие чаяалга дээни ол. «Өртемчейде дириг бойдусту Ие-чер бодарадып турар, чырык черге амыдыралды ие кижи чаяап турар» деп мерген угааныглар чугаалаан болгай. Азарганчыг чаштың баштайгы сөзү - «авай», амыдыралдың айыыл-халавынга таварышкаш, база-ла «авай» дээр бис. «АВА» деп сөс-биле сөөлгү орукче чоруткуже чоруур бис деп чүвени кижи бүрүзү билир. Тыва чон кезээ-мөңгеде буян-чол бүргээн иени авыралдыг авам дээр, ачылыг хүнге дөмейлээн, кажан шагда амыр орбас холдарын кайгамчык хуулгаазын дээр, ооң өткүт мерген угаанын «Ие сөзүн ижип болбас» деп үлегер сөстен сиңирген. Ие дугайында чылыг, чымчак сөстерни, ырларны, шүлүктерни, тураскаадыгларны, мөгейиглерни, йөрээлдерни кым сөглевээнил!

Ада кижи

Эр улусту өг-бүлениң даяңгыыш-чөлеңгиижи, камгалакчызы (чаглаа) кылдыр бойдус чайгаар чаяаган. Ынчангаш оол кижи күш шыдалдыг, күдер эр кылдыр өзери черле албан, а бир эвес ол арган ырбыска болур болза, амыдыралга ооң үлүүнге таваржыр кадыг, күш үндүрер ажылдарны кылып шыдавайн, чоокка чованчыг, ыраккка ыянчыг-даа апаар. Чоннуң тоолдары, тоолчургу чугаалары-биле алырга оол уруг Дээр-адазын, Чер-иезин дамчыштыр күш-шыдал кирер, ооң ат-шолазын безин олар-биле холбаан боор. Дээр оглу Демир-Мөге, Хүн оглу Хүлер-Мөге дээш-ле оон-даа хөй чедингир, мерген ат-шолаларны адап, тып болур.

Тыва чоннуң төөгүзүнде оол уругнуң кижизидилгези аът-биле сырый холбашкан. Ооң ужуру улуг: аъттыг болуру дээрге, ону камнаар, ажаар, карактаары, аңаа ынаа болгай. Аътттыг кижи ол эки шынарны шиңгээдип алыр болганда кижилерге, өске-даа дириг амытаннарга чаагай сеткилдиг болурунуң эге-дөзүн оон алыр. Кижиге, малга каржы, ыт-куш соккулаар оолду көөрге, чаржынчыг болгай.

Оол уруг аъдын чүгле кадарар-карактаар эвес, ону каастаар. Чес, мөңгүн шуткуп тургаш, кылыпкаан чүген-чуларлыг, тыва эзерлиг, дең-дески узун аргамчылыг болуру дээрге-ле, кеш, хөм, демир-биле ажылдап билири, ус-дарган мергежилди щиңгээдип алыры ышкажыл. Эр улустуң шевер холдары улусту магададыптар болгай. Ынчаңгаш оолдар тудунгур-кавынгыр кылдыр өзүп сайзыраар ужурлуг. Аът эзертеп, мунуп билири база тускай өөредиг-дир. Ону шиңгээдип алган оолдарны көөрге, ёзулуг тыва чаңныг, шоваа, дидим, эзерге олурупканда, эптежип, сыны дорт апаар.

Тыва ёзу-чаңчылдар-биле алырга, чүгле эр кижиниң кылыры тускай ажылдар бар болгай: чылгы мал күзеттээри, бода соп, шээр мал өзеп, аайлаары, эът быжырары, эът кезери, кышкы тускай чем хырбача үүже кылыры дээрге-ле эр кижиге хамааржыр. Эр кижи эр угаанныг болур дээр болгай. Ол чүгле амыдыралдың нарын айтырыын шиитпирлээринде, эр адын сыкпазында, улус дорамчылавазында эвес. Эр угаан чаагай сеткилге, деткимчеге, эрес-дидим чорукка, өгбелеринге эки хамаарылгага, ажы-төлүнге, алган кадайынга бердингенинден база көстүп кээр. Ынчаңгаш эр кижи үргүлчү эр угаанныг чоруур ужурлуг. Эр кижиниң хөөмейлеп, ырлап, ёзулалдар билири база бүдүш.

Амгы үеде ада кижи кандыг болурул деп айтырыгның харыызы нарын болгаш делгем. Ону кысказы-биле тодаргайлаарга мындыг:

• Дээди болгаш ортумак тускай эртемнии.
• Улус-дарган мергежилди чедип алганы: чазаныкчы, даараныкчы, каңнакчы, эки чем кылып билири дээш оон-даа өске.
• Кежээ, кандыг-даа ажылды чогаадыкчы ёзу-биле кылыры.
• Ажы-төлдүг болуксаары, оларны төлептиг кижизидеринче сагыш салыры.
• Чоннуң ужур-чаңчылдарын билири, сагыыры.
• Улус чоннуң сагыш-сеткилин хөгледип, оожуктуруп билири.
• Бергелерден кортпазы, оларны чүткүлдүг ажып эртери.
• Кадайынга болгаш уругларынга ынаа.
• Өг-бүлезин үнелээри.

Ада кижиниң кол шынарлары бо негелделерге дүгжүрү күзенчиг. Чуртталгага ачазы — оглунуң башкарыкчызы, дагдыныкчызы бооп, ону ажыл-ишке, эки аажы-чаңга өөредири ооң амыдыралчы хүлээлгези, а оглу — ачазының «мөңгеде эдеринчизи», ооң изин истеп, оруун оруктап чорааш, экиге өөренип, бактан чайлавышаан, бедик угаан-медерелдиг, ажыл-агыйжы, эвилең-ээлдек, амгы шагның эки шынарларын бодунга сиңнитирген төлептиг хамааты болуп өзер. Ада кижи-биле оглу чүгле мынчаар удур-дедир карактажып, камгаланып чоруур болза, арагалаар, чурум үрээр оолдар эвээжээр деп чүведе чигзиниг чок. Ада кижи салдары кыс уруг кижизидилгезинде база улуг. Херээжен кижини ыдыктыг деп санаар, аңаа мөгеер ада кыс уругларга хамаарылга кандыг болур ужурлуг деп чүвени херек кырында көргүзүп чоруур. Ындыг адаларлыг кыс уруглар чоргаар, омак, ажылгыр кылдыр өзүп кээр. Ажылга тудунгуру, авазы-угбазынга ээлдээ, аът-хөлге ынаа, аъш-чемни кылып билири - ада өөредииниң кол дөзү, ону чедимчилии-биле тайылбырлап, ажы-төлге «ажырып болбас» чагыын арттырары — аданың чымыжының бир кезээ болур.

Уругларны төрээн чонунга төлептиг, ниитилелге ажыктыг, тура-соруктуг кылдыр кижизидерин - ада-ие бүрүзү күзээр. Ажы-төлү өзүп келгеш, ада-иезин хүндүлеп, чыргалдыг чурттадыры оларның чымыжын дедир эгиткени болур.

Дөзү

1. Авторлары: Сара Оюн, Анна Ооржак, Кызылдың №9 дугаар щкола-гимназиязы. // чүүлдү, эртем-чүүл болгаш методиктиг "Башкы "№2, 2005 ч. сеткүүлүнден алган.