Башкир дыл

Башкир дыл
Чурттар	Россия  Эстония[d]  Украина  Казахстан
Башкарар ниитилел	Институт истории, языка и литературы Уфимского НЦ РАН[d]
Эдилекчилер саны	1 200 000 к. (2010)
Деңнел	уязвимый[d]
WALS	bsk
Atlas of the World’s Languages in Danger	334
Ethnologue	bak
Linguasphere	44-AAB-bg
ABS ASCL	4399
IETF	ba
Glottolog	bash1264

Башки́р дыл (башк. башҡорт теле, башҡортса) — алтай дылдар бөлүүнүң түрк дылдар адырының кыпчак бөлгүмнүң волга-кыпчак дылдарның бөлүүнге хамааржыр. Башкир дылдың кол диалектилери : чөөн, соңгу-барыын болгаш мурнуу.

1897 чылдың картазында башкир дылдың нептерээн девискээри.

Башкортостан Республиказының күрүне дылы болуп турар. Март 24-те 1920 чылда Башревкомнуң (Башкир республиканың хувискаал комитеди) айтыышкыны-биле орус дыл-биле дең эргелиг күрүне дылы кылдыр доктааттынган. Амгы үеде Башкортостанның Конституциязында шак ындыг хевээр эргелиг.

Башкир дылды эге, ортумак өөредилге черлеринде болгаш дээди өөредилге черлеринде аңгы эртем азы мергежил кылдыр база өөредип турар. Башкир дыл кырында өөредилге номнары, чогаалдар, солуннар болгаш сеткүүлдер үнүп турар, оон аңгыда телевидение, радио, театр дээш аңгы күрүне черлеринде ажыглаттынып турар. Башкир дылды аңгы эртем кылдыр шинчилеп турар черлер Россияның Эртем Академиязының Уфаның Федералдыг Шинчилел Төвүнүң төөгү, дыл болгаш литература институду, РБ-ның гуманитарлыг эртем-шинчилелдер Академиязының адыры, Башкирияның күрүне университединиң башкир филология болгаш журналистика факультеттери болгаш М. Акмулла аттыг Башкирияның күрүне башкы университеди болуп турар.

Башкир дылды төрээн дыл деп санап турар кижилерниң саны 1,2 сая кижи. Башкир дылды Башкортостанда, оон Челябинск, Оренбург, Тюмень, Свердловск, Курган, Самара болгаш Саратов областарында, оон аңгыда Татарстанда болгаш Удмурт Республикада чурттап чоруур чоннар ажыглап турар (колдуунда ында чурттап чоруур башкир кижилер).

Бижик

Шаандакы башкир аймактар эрги түрк руниктиг бижик ажыглап турган. X чүс чылдан эгелеп ислам хүлээп алганының түңнелинде араб бижик ажыглап эгелээн. Ол бижикке үндезилеттинген түркү деп XIII чүс чылдан XX чүс чылга чедир эрги татар литературлуг дыл тургустунган. 1917—1923 чылдарда башкир үндезин бижиктиң тургустунуп эгелээн үези кылдыр санаттынып турар. Орус алфавитке үндезилеттинген 33 үжүктүң кырындан чамдык башкир үннерни илередири-биле 9 үжүк база неметтинген. Ниитизи-биле башкир дылда 42 үжүк бар.

Башкир алфавит

А а	Б б	В в	Г г	Ғ ғ	Д д	Ҙ ҙ	Е е
Ё ё	Ж ж	З з	И и	Й й	К к	Ҡ ҡ	Л л
М м	Н н	Ң ң	О о	Ө ө	П п	Р р	С с
Ҫ ҫ	Т т	У у	Ү ү	Ф ф	Х х	Һ һ	Ц ц
Ч ч	Ш ш	Щ щ	Ъ ъ	Ы ы	Ь ь	Э э	Ә ә
Ю ю	Я я

Башкир дылдың диалектилери

Чөөн диалект

Чөөн диалект Башкортостанның сөңгу-чөөн болгаш кезек мурнуу-чөөн чүгүнде турар. Ол диалектиниң кезээ Челябинск болгаш Курган областьтарда бар болуп турар. Чөөн диалект тускай болгаш лексика-биле үн аяны ылгалып турар. Хөй үе тургузунда өске диалектилер-биле харылзаазы эвээш турган. Чөөн диалектче аргаяш болгаш салъютский аялгалар кирип турар.

Соңгу-барыын диалект

Башкортостанның соңгу-барыын чүгүнде нептереттинген. Ол диалектиниң ажыглалы Татарстанның кезек районнарында, Пермь край болгаш Удмурт Республикада.

Кызыгаар черде турары болгаш долузу-биле шинчилеттинмээниниң барымдаазы түркологтар аразында маргыш үнүп турар, ылаңгыя башкир болгаш татар эртемденнер аразында.

Мурнуу (юрмат) диалект

Мурнуу диалект төп болгаш мурнуу районнарда нептереттинген болуп турар. Оон аңгыда Оренбург, Саратов болгаш Самара областарында бар болуп турар. Мурнуу диалектилерниң аялгалары ик-сакмар, ортаа, дёмский болуп турар.

Ажыглалы

Республика иштинде байдалы

Республиканың Конституциязы башкир дыл республиканың база бир күрүне дылы деп бадыткап турар, ынчалза-даа 1999 чылда киирилдези эгелээн. 2000 чылдан тура шупту күрүне чергелиг албан черлериниң аттарын башкир дылче очулдурган.

Агидель хоорайда ийи дылда кудумчу ады

Өөредилге черлеринде

1999 чылда Башкир республиканың өөредилге яамызы өөредилге черлеринге башкир дылдың албан өөренириниң доктаалын үндүрген. Башкир болгаш орус школаларга башкир дылды неделяда 1-ден 8 шакка чедир өөренири көрдүнүп турган, а татар школаларга 1-ден 2 шакка чедир. Доктаал хөй кижилерниң сеткилинге кирбээн, ынчангаш факультатив кылдыр арткан. 1990 чылдарда башкир дылдың ажыглалы делгемчий берген: 96/97 чылдарда Башкортостанга башкир дыл кырынга 878 школа ажылдап турган, а 518 орус дылдыг школаларга башкир класстар ажыттынган. Дараазында чылдарда факультативтиг шылгалдалар киирип каан. Ынчалза-даа ону дужаап турар кижилерниң саны эвээш болуп турар. 2008 чылда 415 кижи дужаап турган, а 2012 чылда 180 кижи дужааган.

Дылдың шинчилеттингени

Башкирияның аэропортунда үш дылда "үнер" деп бижик

«Түрк дылдарның тус чугаазы» (1073/1074 ч.) деп ажылында Махмуд ал-Кашгари эртемден башкир дылды 20 кол түрк дылдарның санынче киирип турган. «Башкир дыл огуз, киргиз, кыпчак дылдарга дыка чоок, алызы түрк дыл-дыр» деп ол демдеглеп турган.

Эң баштайгы башкир дылдың словары 1781 чылда "Башкир дылче сөстер очулгазы" деп Мендияр Бикчуринниң бижээн ажылы деп санаттынып турар.

1859 - 1869 чылдарда М.М.Бекчуринниң "Араб, перс болгаш татар дылдың бухар, башкир болгаш киргиз тус черлериниң өөренириниң эгеки өөредилге материалы" деп ажыл үнүп турган. Ол ажылда араб, перс болгаш татар (түрк дылдарның) номчуурун өөредип турар чүүлдер кииртинген. Башкир дыл кырынга номчуур кылдыр «Батыр бадшаның хикәйәте» деп чогаал кииртинген.

1859 чылда С.Б.Кукляшевтиң «Диван-и хикайат-и татар» деп ному үнген. Эге сөзүнде «Турк болгаш татар аймактарның бижип номчуп турар дылдары "тюрки тили“ деп ниити аттыг" деп эртемден демдеглээн. С.Кукляшевтии-биле алырга тюрки тили үш бөлүкке чарлып турар - турк, чагатай болгаш татар. Сөөлгү бөлүкке татар, казах (киргиз), башкир, ногай, кумык, карачай (корагай), каракалпак болгаш мишар дылдар хамааржып турар.

Латин бижикке үндезилеттинген эге класстарга өөредилге ному. 1934 чыл.

1892 чылда башкирлерге кириллицага үндезилээн бир дугаар үжүглел парлаттынган. Дараазында 1898 болгаш 1908 чылдарда эде парлаттынып турган. XIX—XX чүс чылда В. В. Катаринскийниң 1893 чылда «Кыска орус-башкир словарь» болгаш 1899 чылда «Башкир-орус словарь» үнген. 1907 чылда А. Г. Бессоновтуң «Башкирлерге үжүглел», Н. Ф. Катановатуң «Башкир дылдың үжүглели», М. А. Кулаеватиң «Башкир дылдың үн аялгазы болгаш үжүглели» деп номнар парлаттынган.

Амгы үеде Башкортастанда хөй томнуг академиктиг тайылбыр словарын кылып турар. 2012 чылда 2 тому бижиттинген. Долузу-биле 11 том кылдыр планаттынган.