Тевектээри

Тевек дугайында

Тевекти тевер кижиниң саны кызыгаар чок. Ойнакчылар чаңгыс-чаңгыс бооп алгаш, азы ийи ийикпе, оон-даа хөй бөлүктер бооп алгаш ойнаар.

Тевекти белеткеп алыры белен. Коргулчунну эзилдиргеш, малгаш хепке ортузу үттүг тырыкы хевирлиг кылдыр кудуп аар, чок болза анаа борбак коргулчунну калбарты таптааш, ол үтке өшкүнүң узун хылган дүгүн өттүр тырткаш, алдыы ужун коргулчун-биле деңней чыпшыр кескеш, изиг демир-биле чуктап тургаш хаарып, а кырында арткан дүктүң бажын дески кылдыр таарып кааптар.

Тевек оюнну база-ла чүс-чүс чылдыр бурунгаар тыптып келген болгаш бодунуң тыптып келген үезиниң иштинде чоннуң, эң ылаңгыя аныяк улустуң канчаар-даа аажок сонуургап, салдынмайн ойнаар оюну бооп чораан. Ол оюн хөй чүс чылдарда арат чоннуң ортузунга канчаар-даа аажок нептерээн, бүгү ниитиниң хандыкшылдыг оюну турган.

Бурунгу тыва тоолдарда тевектээр деп сөс таваржып турары тевек оюну бурунгу улустуң оюну бооп чораанын көргүзүп турар. Ол оюн орус чонга база турган. Ынчалза-даа ойнаар чуруму тываларныындан өске болуп турган.

Тевекти кончуг тевер кижилер муң ажыр безин теп чораан.

Ол чорук кижиниң организминге хоралыг, кедергей туруп, чүректиң ажылдаары дургедеп, хөй дер төктүр.

Ынчанган төлээзинде, ооң чурумун арай өскертип, чедир тевер санын кызыргаш, оон ынай чиңнеп, кызыл-чиңнеп тургаш доозар кылдыр таарыштыр доктаадыр болза ажырбас.

Тевекти ойнаар чуруму

Тевекти хол-биле октапкаш, дедир дүжүп бадып орда оң талакы будунуң иштии чартыы-биле база-ла өрү алзы теп үндүрүптер, оон бадып орда база-ла теп үндүрүптер. Ынчалдыр бут-биле теп тургаш, өрү теп үндүргенин санаар. Ооң соонда дараазында кижи база ынчалдыр тевер. Бир эвес элээн хөй кижилер теп турган болза, бир бөлүктүң ойнакчыларының санын дөгерезин катай санаар.

Хөй сан тепкен тала утканы ол болур. Уткан тала уттурган таланы човадыр. Уттурган таладан бир кижи уткан таланың бир кижизинге тевекти өрү октап - каап бээр. Ол кижи ук тевекти каап берген болгаш өске анаа турган-даа, уттурган таланың кижилери тудуп шыдавас кылдыр ырады теп чоргузуптар. Ону човадыры дээр. Уткан таланың улузу дөгере човадыр.

Човадып турган кижи чазыпкан - кагган тевек будунга дегбейн барган болза, азы човаттырып турар таланың бир кижизи тевекти тудуп алган (дээптерге-ле ажырбас) болза, ам човадылга доостур болгаш оюнну база катап эгелээр. Ийиги оюнну човадып турган тала эгелээр.

Төнчүлели

Бир эвес ийи таланың саны дең, хайым болган болза, хайымны чарар төлээде, оюннуң өске хевири-биле арай нарыыдадып ойнаар. Ол болза "далгып" деп адаар оюн болур. Далгыырда оң талакы бут-биле эгелээш, солагай бут-биле ээлчештир ийи буттап ойнаары болур. Бо болза солагай буттуң мергежил чогунуң ужун шоолуг чер албас, анаа теверинге чедир хөй теп шыдаттынмас.

Бо таварылгада база-ла уттурган тала човаттырар, ол човаттырарда ийи буттуң иелдирзинге човаттырар, а бир эвес сан дең болган болза, оон-даа нарын аргаже кирер. Ол болза чиңнээри деп адаар оюн болур. Ону ойнаарда чаңгыс оң талакы буду-биле солагай буттуң кырынга аскаңгырлап халып тургаш ойнаары болур. Чаңгыс буттап тевери база-ла берге болган ужурунда далгып теверинден-даа эвээш кылдыр тевер. Түңнелинде база-ла човатчыр.

"Чиңнеп" турда хайымнажы берген болза, бүгү-ле аргаларның эң-не бергези кызыл-чиң деп оюнче кирер. Ол болза, анаа чиңнээри-биле дөмей болза-даа, солагай буду-биле аскаңгырлап болбас, солагай будун шимчетпейн, чаңгыс черге тура тевер апаар.

Кызыл-чиң теверде тевекти дыка өрүлетпейн чавыс кылдыр сегелден бедиди теппейн, бодундан ыратпазын бодап тургаш тевер. Кончуг тевер кижилер "кызыл-чиң" тепкеш безин 50-60 чедир тептер.

Анаа чиң биле кызыл-чиң тепкенде човадыры база бир янзы. Тодаргайлаарга, анаа чиң сөөлүнде човадырда баштайгы үш каагны (өрү октаан тевекти) оң будун черге баспайн тургаш човадыр, ол үш кааг иштинде кагган тевекти часпайн, будун черге баспайн човады тепкен болза, ооң дараазындагы човадыгларны оң будун черге базып алгаш човадыр апаар. А бир эвес "кызыл-чиң" човадыы болза, баштайгы үш човадыгны оң буттуң кырынга чаңгыс черге тура човадыр. Үш каагда чазыг чок човадыпкан болза, оон ыңай анаа човадыры ышкаш кылдыр човадыр.

Тевек ойнаарының нарыыдаар чоруу ойнакчыларның ойнап билиринден хамааржыр. Бир эвес ойнакчылар шоолуг билбес болур болза, базып тевер, далгыыр, чиңнээри-биле кызыгаарлаттынып каар. А бир эвес кончуг тевер эрлер таваржы берген болза, оюн улам нарыыдаар. Чижээлээрге, баштайгы базып тевер оюн хайымнашканда, далгып тевери-биле чарар. Ийи удаа хайымнашканда (далгып турда база) күдүктээр деп оюн-биле, үш удаазында - кызыл-чиң, дөрт удаада - солагай бут-биле чиңнээр дээш оон-даа ыңай. Базып теп турда эки тевер кижилер салбастааш туруп бээр, оон чайлаар төлээде,эвээш үе негеттинер, чижээ, кызыл-чиң-биле маргыжар, ынчан хайым апарганда, солагай бут-биле кызыл-чиңнеп тургаш чарар. Ооң соонда балдырлаар деп адаар оң бут биле солагай буттуң балдырының адаан өттүр теп тургаш хайымны чарар. Ол бүгү оюн бүрүзүн чүгле хайым чарарында эвес, оларның кайы-бирээзин шилип алгаш, тус-тузунда-даа ойнап болур.

Чиңниң база бир онзагай чүвези - буттарын солуур арга бар. Тодаргайлаарга, оң буду-биле чиңнеп туруп-туруп, оон солагай бут-биле база чиңней бээр.

Дөзү

Самбу Иргит "Тыва оюннар"