Чаа-Хөл кожууну

Чаа-Хөл кожуун

Чаа-Хөл кожуун — Тываның төп кожууннарының бирээзи. Девискээри 2,9 муң км². Мурнуу-чөөн чүкте Улуг-Хем кожуун-биле, мурнуу чүкте Өвүр кожууну-биле, барыын чүкте Чөөн-Хемчик кожууну-биле, соңгу-барыын чүкте Сүт-Хөл кожууну-биле, соңгу чүкте Красноярск крайы-биле кызыгаарлажып турар.

Чурттакчы чонунуң саны — 6127 кижи (2017). Национал тургузуу — тывалар. Шажынчы тургузуу - буддистер. Автомобильдиң кодунуң дугаары — 17. Куржаг шагы — MSK+4 (UTC+7).

Төөгүзү

1941 чылда тургустунган. 1961 чылда Улуг-Хем кожуунга катыштырган турган. 1992 чылда катап аңгы кожуун кылдыр тургустунган.

XIX–XX-ги чүс чылдарда официалдыг документилерге Чаа-Хөлдү "Джакуль" кылдыр демдеглеп турган болуп турар. Ол үелерде чон-биле садыг-саарылга кылып турган кыдаттар ынчаар адааны чадавас.

XX-ги чүс чылдың эртемдээннериниң болгаш шинчилекчилериниң бижиктеринде "Чжакуль" болгаш "Ча-Куль" деп деңге демдеглеп турган.

Чүве билбес улус кожуун адын Саян-Шушенски суг шыгжамырындан адаттынып тывылган деп чугаалаар боор дур. Ындыг чугаа шын эвес. "Чаа-Хөл далайы" дээрге, чоокта чаа 1970 чылдарда тывылган чүве-дир.
Саян-Шушенски суг шыгжамыры турбаанда-даа ол черниң улузу чуртун Чаа-Хөл деп адаар турган. "Чаа-Хөл" дээрге шаандагы ат-тыр! Ол ийи сөс шаандагы түрк сөстерден укталган.

• "Чаа" дээрге "дайын" дээн сөс-түр. "Чаа" деп сөс йагы деп эрги түрк сөстен тывылган.
• "Хөл" дээрге "шөл" дээн уткалыг сөс-түр. Шаанда тывалар ажык дески черни "хөл" азы "шөл" дээр турган. Бо таварылгада "хөл" деп сөстүң сугга кандыг-даа хамаарылгазы чок.

"Чаа-Хөл" дээрге "Дайын-Шөлү" дээн уткалыг сөс-түр. Шаанда ол черге түрлүг маадырлар күжүн шенеп, хан-чин төп демисежип турган. Ынчангаш "Чаа-Хөл" деп сөстүң ёзулуг утказы коргунчуг боор-дур!

Кожуун девискээринде черлер аттары, "хөлгээзинниг" төөгүзүн көргүзүп бадыткап турар. Сүме-Даа, Чарынныг-арт, Сеңги-Дезии, Сесеге.

Кожуун девискээринге бирги суур 1887 чылда туттунган, ол суурну чер ады-биле олчаан Чаа-Хөл кылдыр адаан.

Суур-балгат

Кожуунда суурлар: Чаа-Хөл — кожуун төвү.

Сумулар.

1. Чаа-Холь сумузу, төп сууру Чаа-Хөл (Чаа Чаа-Хөл);
2. Ак-Дуруг сумузу, төп сууру Ак-Дуруг;
3. Кызыл-Даг сумузу, төп сууру Булуң-Терек;
4. Шанчы сумузу, төп сууру Шаңчы.

Ол кожуунда аржааннар: Ажыг-Суг - Үүр-Сайыр, Кара-Суг,...

Хөлдери: кылымал далай Чаа-Хөл,...

Хемнери: Чаа-Хөл хем, Бай-Булуң, Коош-Ой (Коош-Ой тайгазындан агып баткан, чамдыкта эдээнге келгеш соглуп чыдар), Хемчик (аксы), Улуг-Хем (аксы), Улуг-Кара-Суг, Бидилиг, Чиңге, Ортаа-Хем, Куйлуг-Хем.

Агаар-бойдузу

Чаа-Хөл кожууну Кыдык Соңгу-чүк черлерге деңнетинген.

Кыжы соок болгаш узун, хар эвээш, аяс болгаш оожум. Хүндүскү температура −15°С, дүне −18°С ÷ −32°С. Хонукта ортумак температуразы 0 градустан бедик үелер апрельден эгелээр, октябрьга чедир уламчылаар. Чай кургаг болгаш чылыг, тайгаларга — сериин болгаш кыска. Хүндүскү температура +16°С ÷ +20°С, тайгаларга +10°С ÷ +16°С, изиг үеде +30°С (эң бедии +38°С). Күс кургаг болгаш аяс. Хүндүскү температура +8°С ÷ +10°С, (ында-хаая +15°С), дүнелерде доңаттар −5°С ÷ −10°С. Чайгы хаттар барыын чүктен болгаш, соңгу-барыын чүктен, кыжын — чөөн чүктен болгаш, мурнуу-чөөн чүктен. Хонукта ортумак температуразы 10 градустан бедик үелер 125 хонук.

Дөс

1. Тыва чуртунда хоорай болгаш сумулар чизези. Archived 2016-06-24 at the Wayback Machine
2. Чаа-Хөл дугайында Тыва Республика чазааның сайтызында. Archived 2020-08-04 at the Wayback Machine