Айдың

Айдың – бурунгу үелерден бээр түрк чоннарның эдилеп чоруур чараш сөзү. Ооң утказы: дүне булут чок, арыг сылдыстыг дээр турда база черни ай хүндүскү үеде ышкаш чырыдып турда ынча дээр.

Тыва дылда болза, бо-ла «айдың дүн» азы «даштын айдың» деп сөс каттыжыышкынын ажыглап турар бис.

Айдың деп атты амгы үеде түрк чоннар аразындан колдуунда турктар, азербайджаннар база тывалар ажыглап турар.

Утказының тайылбыры

«Айдың» деп сөстүң хүндүскү үеде дээрниң байдалынга хамаарыштыр ажыглаар дөмейлешкек уткалыг сөзү – «аяс». Аяс – дээрге арыг, чырык дээр деп уткалыг сөс. Ол ийи сөстерниң утказынга удур уткалыг сөстер – бүргег, булуттуг, дүмбей база оон-даа ыңай. Чижээлээрге, хүндүскү үеде дээр чүдерээнде «бүргег дээр», «кудай чүдерээн» дээш аңгы-аңгы доктаамал апарган сөс каттыжыышканнарын тывалар ажыглап турар. Караңгылай бээрге, ай чырытпайн турар байдалды тывалар «дүмбей дүн» дээрлер. Бо бүгүнү сайгарып келгеш, «айдың» биле «аяс» деп сөстерниң уткалары дөмей, чаңгыс дазылдыг деп билип ап болур бис.

Бурунгу түрк дылдыг чоннарның бижимел тураскаалдарын шинчилеп көөр болзувусса, «аяс» болгаш «айдың» деп сөстерниң уткаларын карлук эртемден Махмуд аль-Кашгариниң «Түрк сөстерниң чыындызы» (XI век) деп номунда тайылбырлаан болуп турар. Ында «аяс» дээрге арыг, чырык дээр деп тайылбырлап каан. Айдың деп сөстүң утказын Махмуд аль-Кашгари «ай чырыы» деп бижээн.

Аяс биле айдың деп сөстерни шаг-дүптен бээр түрк чоннар хуу аттар кылдыр база ажыглап турганнар. Тываның бир руналыг бижиинде «Айдың» деп аттың утказынга дөмей ат бижиттинген. Ол тураскаалды Эйлиг-Хем суурнуң чанында Кара-Булуң деп черден тыпкан. Ол бижикте мындыг домак бар: «Эр адым Айдык».

Аяс деп атты түрлүг эжелекчи хаан Махмуд Газневиниң бүзүрелдиг эжи эдилеп чораан. Олар амгы Афганистанның Газни деп хоорайынга XI векте чурттап чорааннар. Ол үеде түрк чоннар амгы үениң Египет, Индия, Испания дээш аңгы-аңгы ырак чурттарын эжелей, көжүп чурттап чораан. Ынчангаш ол чурттарның төөгүлүг бижимел тураскаалдарында түрктерниң дугайында база бижиттинген болуп турар.

Амгы Испанияның девискээринге чурттап турган араб эжелекчилерниң баштыңчызы Мохаммад I (852–886 чч.) база бүзүрелдиг түрк эштиг турган. Ооң адын Айдың дээр турган. Мохаммад биле Айдың хостуг үезинде шыдыраа ойнаарынга ынак чорааннар деп бурунгу үениң төөгүчүлери бижип кааннар.

Төөгүге адын мөңгежидип аттырып каан Айдыңнарның бирээзи түркмен эжелекчи болуп турар. Ол амгы Турцияның девискээринде Измир, Селчук дээш өске-даа хоорайларны эжелеп алгаш башкарып турган. Ооң салгалдарын Айдың-оолдары деп адаар. Оларың бирээзи Айдыңоглу Умур-Бей (1309–1348 чч.) Турцияның девискээринге сайзыраңгай күрүнени тургусканындан, ады төөгүже кирген. Айдың деп түркмен баштыңчының ады-биле амгы Турцияның бир хоорайын адаан.